Астана қаласында 2007 жылғы 15-қарашада Қазақстан қаржыгерлерінің VI Конгресінде сөйлеген сөзінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев былай деді: «Біздің нарыққа шетелдік банктер мен өзге де ойыншылар келеді. Біздің жаңа дамып келе жатқан қаржы жүйемізбен салыстырғанда олар қолайлы орында болып тұр. Отандық қаржы нарығы бұған дайын болуы және Үкімет бұл мәселеге қамдануы керек. Жұмысты келісе жүргізу керек»,- деді.

Соңғы жылдары бізде, өзіміздің жағдайларымыздан туындайтын кез келген тұжырымдардың дұрыстығын дәлелдеу үшін нарықтық экономикасы дамыған батыс елдердің тәжірибесіне сүйену дәстүрге айналды, ал бұл танымның салыстырмалы әдісі ретінде қабылдауға болмайтын шара. Бірақ, сонда да егер осы дәстүрге сүйенер болсақ, онда бұл жерде осыдан 30 жылдан астам уақыт бұрын американдық Ұлттық жоспарлау ассоциациясы мамандарының мемлекеттің алдына қойған міндеттерінің мәнісін айта кетуге болар еді: «Уақыт талабына сай ғылыми-техникалық прогресс қарқыны жағдайында кәсіпкерлер және әсіресе үкімет басшылары өнеркәсіпті орналастыру мәселелері бойынша шешім қабылдауға, өнеркәсіптік қуаттың өсуіне, қорларды бөлу бағдарламаларын бағалауға тікелей қатысы бар бағдарламалық мәліметтермен өздерін қамтамасыз ету үшін бірқатар жылдарға алдын ала көз жіберуі керек». Дәл осындай міндеттердің алға қойылуы мен қарастырылуы Франция, Жапония, Туркия және көптеген басқа елдердің экономикалық жүйесі үшін де тән болады. Бұл елдерде жоспарлау нарықтық индикаторлар мен макроэкономикалық сипаттағы ірі мәселелер шешімін ұзақ мерзімдік болжау және бағдарлау арасында біріктіруші рөлді атқарған және атқарып келе жатыр.

Жапонияда мысалы, 70 жылдардан бастап, өндіргіш күштер мен өнеркәсіпті орналастыруды жетілдіру мәселелері ең алдымен елдің барлық аумағындағы еңбекке жарамды халықтың жұмыспен қамтылуын қолдау мен ескі өндіріс орындарының қайта жарықтануын сенімді түрде жәрдемдесу тұрғысынан қарастырылды. Сонымен қатар, бұл көзқарас мемлекеттің инфляцияға қарсы реттеу қызметінің маңызды бағытын білдіреді.

Макроэкономикалық реттеу жөніндегі жалпымемлекеттік шаралар арасында қаржылай- бюджеттік қорларды бөлу мен пайдалану шешуші рөлді атқарады. Бұл жерде мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін орындаудағы шиеленісушілік әлеуметтік сала мен ғылымның дамуына жұмсалатын бюджет шығындардын шектеуге негіз бола алмайтындығын атап өту керек. Басқа елдердің тәжірибесі, бүгінгі мұндай шектеулер болашақ уақыттағы жағымсыз жайттарды тудыратындығын дәлелдейді. Бұл ең алдымен, халықтың денсаулығының нашарлауы мен тұтастай алғандағы демографиялық жағдайдың, сондай-ақ өндірістің ғылымды қажет ететін салалары дамуының бәсеңдеуіне қатысты.

Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі мемлекеттік реттеудің негізгі мәселелері

Алдымен айта кетерлік жағдай, басқа елдердегі мемлекеттік реттеу тәжірибесін оқып үйрену және ғылыми қорытындылау мақсаты, оны біздің әлеуметтік-экономикалық жағдайымызға өзгертпей көшіріп алу емес. Бұл келесі объективті  сипаттағы себептерге байланысты мүмкін емес:

1) республика басқа елдердегі саяси, табиғи-экономикалық, әлеуметтік-демографиялық, этномәдени және тағы да басқа себептерге байланысты өзгешеленеді;

2) қазіргі Қазақстан жағдайында біз ұлттық экономиканы құру процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік жоспарлық  шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бізге ұқсас ешбір ел жоқ;

• басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер белгілі бір себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі және «революциялық» көрініс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары олардың эволюциялық даму «нәтижесі» болып табылады.

Бірақ та шет елдер тәжірибесін ғылыми қорытындылау қажеттігі келесі жағдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік реттеудің қағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы заңдылықтарын анықтау мүмкінкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің механизмдерін «түйістіруге» мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мұндай толтыру мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік шаруашылық процеске респуликаның араласу мөлшерін ескере отырып, реформаларды дұрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді.

Әлеуметтік-экономикалық процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін үйренуден шығатын өорытынды – көптеген алдыңғы қатарлы елдерге экономиканы мемлекекттік реттеудің негізгі құралдары ретінде халық шаруашылығы дамуының мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау қарастырылады. Сыртқы, ішкі және оларға сәйкес факторлардың біртіндеп шиеленісуі, мемлекет тек ғылыми негізделген экон,омикалық мақсаттарға жетуде, әрқашан тарихи жағдайды ескеруді талап етеді. Америкалық ірі экономист П. Самуэльсон көрсеткендей, мүндай зерттеулерсіз «күннен күнге өсіп отырған қиыншылықтар мен әлеуметтік өзгерістерге эволюциялық жолмен икемделе алмайтын экономикалық жүйелерге, қазіргі күйреу қатері туындайды, өйткені ғылым мен техника экономикалық өрістің табиғи дамуын үздіксіз өзгертіп отырады». Басқаша айтқанда дәл біздің экономика сияқты, «әлсіз экономикалық жүйеге», барлық туындайтын қиындықтарға «эволюциялық жолмен икемделу қажеттілігі» үздіксіз ғылыми-техникалық процесс салаларынан туындайды.

«Ұлы дағдарыс» жылдары (20-жылдың аяғы мен 30-жылдың басы)алдыңғы қатарлы капиталистік елдердің нарықтық экономиканың өзін-өзі толық реттей алмайтындығына көздері жетті және де туындаған қиындықтарды уақытында шешу тек әлеуметтік-экономикалық өмірге мемлекеттің белсенді араласуымен ғана жүзеге асатынын түсінді. Бұл ақиқатты мойындау елдегі экономикалық тұрықтылықты қамтамасыз ететін ресми мемлекеттік ұйымдардың ресми ұстанымдарынан көрініс тапты АҚШ-тағы «жұмыспен қамтамасыз ету туралы Заңға» сәйкес (1946ж) құрылған Президенттік экономикалық Кеңесі осы заңның талаптары бойынша барынша өндірісті толық қолдап, жұмысбастылықты, халықтың тұтынушылық қабілетін сақтай отырып, мемлекеттік монополистік реттеумен айналысты. 60-жылдардың соңында аталған Кеңеске міндет ретінде экономикада ұлттық басымдылықтарды анықтау, ұзақ мерзімдік болжау мен бағдарламалар жасау әдістерін әзірлеу жүктелінді.

Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерінде экономиканы басқарудың салааралық қағидасы қолданылды. Францияда, Швецияда, Жапонияда, ФРГ және тағы басқа мемлекеттерде дайындалған салааралық бағдарламалар барлық шешуші экономикалық салаларды қамтиды және олардың дамуын маңызды және түтастай болжауда үлкен рөл атқарады. 80-жылдың басында АҚШ-та мұндай бағдарламалар 1200-ге жуық болды. Бұлардың ішінде энергияны үнемдеу, космостық зерттеулер, аймақтық даму басты орын алды. Бұл бағдарламаларды жүзеге асыру барысы салааралық баиланыстарды күшейтуге бағытталған мемлекеттік шараларды қажет етті. Сондықтан АҚШ-та 20 жыл бұрын орталық экономиканы басқару органдарының аймақтық филиалдары құрылған, тиісті аимақтық Комиссияның міндеті бағдарламаларды жүзеге асыруға байланысты ұйымдастырушылық мәселелерін шешу болып табылған. Бұл тәжірибе біздің жағдайға пайдалы болар еді. Нарықтық жүйеге көшуге байланысты Эйфория халық шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын кейінге қалдырады.

Францияда, Жапонияда, Туркияда және тағы басқа елдерде ағымдағы, орта мерзімдегі жоспарлардың ғылыми әдістемелік және ұйымдастырушылық мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар шешеді. Францияда бұл қызметті Жоспарлау бойынша бас Комиссариат жүргізеді, Жапонияда Экономикалық жоспарлау басқармасы мен Аймақтық кешенді даму департаменті және т.б. жүргізеді. Ұзақ мерзімді экономикалық даму және күрделі жұмсалымдар аясының құрыламдық саясатымен қатар өндірістің аймақтық орналасуының ұзақ мерзімдік мақсаттарын белгілеу Жапонияның экономикасын жоспарлаудағы мықты жағы деп саналады.

Туркияда орта мерзімді жоспарлау 1963-1967 жж бірінші бесжылдық жоспардан басталып, жүйелі түрде жоспарлау уақытының міндеттеріне байланысты жүзеге асырылуда. Осындай алтыншы бесжылдық жоспарда (1988-1992 жж) нарықтық жүйенің дамыған күйін ескеріп, халық шаруашылығының макроэкономикалық көрсеткіштерін нақтылауға көп көңіл бөлінді.

Германияда экономиканы реттеу біраз басқаша, мүнда көбінесе бәсекелестік қорғауға, мемлекеттің антимонополиялық және бақылау қызыметін нығайтуға, нарықтағы ірі кәсіпорындардың қосылуына тиым салуға, жоспарлар мен бағдарламалардың әлеуметтік қызметін кеңейтуге көңіл бөлінуде.

Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймақтардың үйлесімді кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 ж жүргізілген реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылық жүйесін басқару иерархиясының үш деңгейінің функциялары ажыратылған (коммуналар, департаменттер және аймақтар). Ал департамент құрамына кіретін канторлар мен аудандардың өзіндік даму мәселелерін шешуде құқықтық және ұйымдастырушылық тәуелсәздігі жоқ.

Халық шаруашылығында аймақтық мәселелер мен оларды салалық экономикамен үйлесімді байланыстыруға Швецияның, Англияның, Германияның, Оңтүстік Кореяның және де басқа дамыған нарықтық жүйедегі елдердің көптеген үкіметтік шешімдері арналған. Бұл шешімдердегі басты ой, жергілікті билік органдары өзінің әлеуметтік-экономикалық саясатын жүзеге асыра отырып жалпы мемлекеттік және макроэкономикалық мақсатқа жету.

Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг қызметін жетілдірудің бірнеше қолайлы жақтарын бөледі:

• басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік береді;
• мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер қолданылатын шараларды үйлестіреді;
• көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын қадағалауға жол ашады;
• алдағы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты анықталуын талап етеді;
• шұғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
• барлық қызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста, қарым- қатынаста екенін көрсетеді.

Аталған пункттерден (халық шаруашылығыныңалдыңғы звеноларында ғана емес) ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны айруға болады, өйткені қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді немесе өте аз қолданылады.

Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің экономикасын реттеудегі күшті тетіктерінің бірі қаржы-бюджет ресурстарын пайдалану және салық жинау механизімі болып табылады. Осы механизмдердің маңызы мен олады тәжірибе жүзінде қолдану зерттеледі және де оқулықтарда қарастырылған.

Осы механизмдердегі негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады. Біріншіден, бюджеттік қаржымен қаржыландыру арқылы (субсидиялар, дотациялар, субвенциялар, бюджет шығындарын жоспарлау)халық шаруашылығының басымдылықтарын және білімді көп қажет ететін салалары жылдам дамыту мәселелері шешіледі. Италияда, Норвегияда, Данияда, Швецарияда, Бельгияда және басқадай мемлекеттерде мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін ұлттық табыстың үлесі 50% жоғары, ал Францияда, Австрияда және ФРГ-де 50% шамасында. Бұл көрсеткіш АҚШ пен Жапонияда 30% ғана.

Екіншіден, құрылымдық-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салық салу механизімі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызығушылығын арттыруға болады, өйткені олар өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару. Жапонияның экономикалық ғылымының патриархы Сабуро Окита «Известия» (25.02.92) газетінде: «Шенеуліктердің  (әкімдердің) ақылдылығы телефон арқылы немесе  ведомстволық ережелер арқылы экономиканы басқару емес, салық жеңілдіктерімен және инвестициялық саясат, салалық байланыстардың тиімді және дұрыс тұжырымдамасын анықтау, бәсекені күшейту арқылы басыңқы салаларды дамыту» деген. Бұл нәтижелер құлдыраушылық (стагфляция) жағдайына душар болған мемлекет үшін қолайлы. Дағдарыстан шығу үшін фискалдық саясат арқылы ынталандыру қажет. Бұл саясаттың негізінде: а) мемлекеттік шығындардың өсуі;  ә) салық ставкасының мөлшерінің азаюы; б) мемлекеттік шығындардың өсуі мен салықтың азаюын үйлестіре пайдалану жатыр. Бұл әдістің біреуін таңдап алу алға қойылған мақсатқа немесе объектіні реттеуге байланысты. Үшіншіден, мемлекет әлеуметтік және ғылым салаларына шығындарын азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты қанағаттандыра алмаса,ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болады және бұл жерде екінші шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады. Соңғы он жыл ішінде Жапонияның әлеуметтік шаруашылық дамуындағы тәжірибесінен «ғылым және білім экономикалық өсу моделінің интенсивті және негізгі құрылымдық факторы ретінде көрінеді». Қазақстанда бұл салаларға көңіл бөлу жоқ, қаржыландыру жүйесі бұрынғысынша, яғни қалдық қағидасымен жұмыс істеуде. Бірақ Президент 1994 жылдың басында болған Ұлттық Академиясының жалпы жиналысында: «интеллектуалдық өндірісті қамтамасыз етуде, өндіргіш күштерді дамытуда, ғылым интеграциясын қамтамасыз етуде негізгі мәселелерді шешуді ұмытып кеттік» деген.

Дамыған өнеркәсіптік елдерде « экономикалық өсудің интенсивті моделінің» икемді құралы экономиканы реттеудің ақша-несие механизмі болып табылады.

Нарықтық экономиканың белгілері, АҚШ- тың ірі мамандары К.Р.Макконелл және С.П.Брю «осы ақша-несие саясатының мақсаты толық жұмысбастылыққа қол жеткізуге және инфляцияның болмауына экономикада жалпы өнеркәсіп деңгейінің өсуіне көмектесу болып табылады» - деген. Мұндай саясатпен дем беруші (жұмыссыздық болғанда) және ұстамды (инфляция болғанда) фискалды саясат жүргізудің арасында тығыз байланыс бар екені көрінеді. Сонымен қатар, мемлекеттік реттеудің ақша-несие механизмі жоғарыда аталған «көмекші» ретінде тек қана оның қолданылуы дайын өнім айналасына емес (яғни коммерциялы-спекулятивті құрылымдардың баюына емес), материалды игіліктерді өндіруге бағытталған болса ғана көрінеді.

Нарық жүйесі дамыған елдерде бұл механизмді қолдану тәжірибесін зерттей отырып, мынадай бірнеше негізгі қорытынды шығаруға болады:

1.Монетарлы саясаттың әсерін «сезінетін» ұзақ мерзімді тәжірибенің басым болуы кейнсияндық ақша сұранысы теориясы мен оның трансмиссиондық  механизмі әлсіздігінен пайыз мөлшері инвестицияға дем берудің арасында байланыстың жоқтығы туралы қорытындысының қисынсыздығын көрсетеді, айқындайды. АҚШ-тағы бұл тәжірибеге терең талдау жүргізу нәтижесінде П.Самуэльсон ақша массасының қысқаруының салдары болып келетін несие бойынша пайыз мөлшерінің өсімі бұл несиеге физикалық және заңды тұлғалардың қол жеткізуіне қиын жағдай туғызатыны туралы қорытынды жасайды.Ал несиенің қымбаттылығы мен қолайсыздығы, өз кезінде, дербес және мемлекеттік инвестициялаудың қысқару тенденциясына әкеледі. Бірақ бұл тенденция күшті трансмиссиондық механизмді қолдану арқасында біраз невелирленуі (тегістелінілуі) мүмкін (яғни акцияны, қозғалмайтын мүлікті, қолда бар тауарды іске асыру арқасында инвестицияны ынталандыру).

2.Көптеген жағдайда несиенің арзандылығы (пайыз мөлшерлемесінің төмендеуі) депрессия жағдайында инфляцияны жеделдететіні туралы қорқыныш бостан-бос.Бұл жағдайда несие, егер ол  тек өндірістік инвестициялауды жеделдетсе, нарыққа шығарылған тауарлардың санын арттырады. Мұнда, басқа да теңгермелі жағдайда (тұрақты баға мен ақша айналымының жылдамдығы) айналымдағы тауар массасының өзгеруіне байланысты ақша массасының өзгеру деңгейін көрсететін мультипликатордың абсолютті параметрлерін анықтау қиын емес. Егер бұл несие басқа құрылымға келіп түссе, онда ол ақша массасын көбейтіп, артық сұранымның пайда болуына әкеледі.

3. Егер фискалды және монетарлы саясат жалпы мемлекет мақсатында жүргізілетін болса, онда пайыз мөлшерінің деңгейі (несиеге байланысты) мемлекетің бақылауы мен реттеуінде болуы керек. Экономика дағдарысы мен фискалды саясатты дамыту (жетілдіру) кезінде несиенің өндірістік инвестицияны жеделдетудегі рөлінің төмендеуі қисынсыз көрінуі мүмкін. Несиелік және салық жеңілдіктерінің берілуі, сыртқы экономикалық тарифтік саясаттың шамадан тыс икемділігі – мемлекеттік реттеудің сенімді тетіктері, мұны АҚШ-та, Ұлыбританияда, Германияда, Жапонияда, Оңтүстік Кореяда, Францияда, Италия және т.б. елдерде қолданып талдау жасаған кезде айқындалады. Бірақ бұл тәжірибе Қазақстан  Үкіметі 1994 жылдың басында кез келген несиелік және салықтық жеңілдіктерінің алынып тасталынуы туралы шешім қабылдағанда ескерілмеді.
4. Жалпымемлекеттік мақсатқа жетуде ақша-несие механизмдерін тиімді реттеу көбінесе оны қадағалайтын органдардың еркіндік дәрежесіне  байланысты.Әлемдік тәжірибе бойынша, егер бұл органдар саяси ағымдар мен мүдделердің «шеңберіне» түссе , онда олардың іс-әрекеттерінің қорытындылары, жалпымемлекеттік тұрғыдан бағалау кезінде негативті болуы мүмкін. Бұл туралы Нобель сыйлығының иегері Ф. Хайек ақша саясатының басты мақсаты ақшаның тұрақтылығын қамтамасыз ету керек деген қорытынды жасайды.

Өндірісі дамыған елдердің тәжірибесі, сонымен қатар аграрлы секторы жақсы дамыған елдердің экономикасында бағаға мемлекеттік және жанама әсер етуінің үлкен маңызы бар екенін көрсетеді. Егер бүкіл дүние жүзінде ешқашан және еш жерде мемлекеттің араласуынсыз «таза нарықтың» болуы мүмкін емес деген  ғылыми дәлелденген тұжырымдаманы растайтын болсақ, онда дәл осылай тарихта қоғам дамуындағы баға белгілеудің толық және жалпы даму бостандығы болмады деген қорытынды да дұрыс деп есептелінеді.

Бірақ та бұл тәжірибе жеке мемлекеттердің экономикадағы бағаны реттеу үшін қолданып отырған  механизмдер құрамының әр түрлі екенін көрсетеді және олардың құрамы көбінесе меншік сала формасының нақты арақатынасына ; қысқа және ұзақ мерзімдік шаруашылық және әлеуметтік мақсаттарға; халықаралық экономикалық қатынастардың дұрыс қалыптасу деңгейіне байланысты екенін көрсетеді. Мысал ретінде осыдан 60 жыл бұрын американдықтардың  ауылшаруашылық өніміне енгізген баға белгілеу жүйесін алуға болады. Ол өзінің «демократиялылығымен»және икемділігімен ерекшеленеді. Бұл жүйенің мәнісі-фермердің ертеңгі күнге деген сенімділігін арттыру нәтижесінде, ол өзінің шаруашылық жұмысынан қандай қорытынды алатынын анықтауға мүмкіндік табады. Бұл жерде кепілдік баға туралы сөз болып отыр. Егер нарықтағы бағаға күтпеген тенденциялар әсер ететін болса, онда ол фермерге минималды табыс деңгейін қамтамасыз етеді. Мұндай кепілдік фермерлердің тауарлы-несие корпорацияларымен қарым-қатынасқа түскен кезде қамтамасыз етіледі. Соңғылары, кепілдік баға арқылы фермерден қабылданған өнім, олардың несиелері арқылы белгілі бір соманы қамтиды (баға көбейтілген өнім) Қазақстан жағдайында да бұл жүйе орнықты болған болар еді. АҚШ фермерлерінің төменгі табыс деңгейін қамтамасыз ететін, сонымен қатар мақсатты баға тәжірибесі Қазақстан жағдайында жүргізілсе пайдалы болар еді.

Австрия, Италия, Франция, Оңтүстік Корея, Жапония және тағы басқа елдердің үкіметтерінің баға деңгейін реттеу АҚШ елімен салыстырғанда өте қатал тәртіппен және арнаулы экономиканы басқару органдарымен жүзеге асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу қызметтері бәсекелестік Кеңес арқылы жүргізіледі және халық шаруашылығындағы бағаның бестен бір бөлігін қамтиды. Австрияда мұндай қызмет баға туралы арнайы заң арқылы жүзеге асады. Ол мемлекеттің экономика өрісінде туындайтын төтенше жағдайын болдырмауын реттеуде үлкен рөл атқарады. Осы мемлекетте баға ырықтандыруының бастапқы кезеңі соғыстан кейінгі (1946-1947) 3-4 онжылдыққа созылды. Бірақта, әлі күнге дейін Экономика министрлігі мен Үкіметтің тарапында сол елде өндірілген және импорттық тауарларға баға деңгейін реттеу кең  өріс алуда. Бірінші топтағы тауар туралы сөз болса, онда оларға деген бағаны реттеу ең алдымен өндіруге кеткен шикізат материал ресурсының бағасы төмендеу фактісі ескеріледі, ал егер екінші топтағы болса, онда ауыл  шаруашылығында өндірілген өнімді елге өткізу кезінде қолданылатын баж салығын төмендету фактілері ескеріледі. Мемлекеттің осындай бақылау жасау функцияларын күшейту, әсіресе экономикалық дағдарыстан шығу кезінде қолдану пайдалы екені тәжірибе жүзінде дәлелденген. Біздің жағдайымызда француз үкіметінің шағын және орта бизнесті жеңілдетілген несие, салық салу механизмдері арқылы және бағаны құруда арнайы құқықтар бойынша басқару ісін жүргізу тәжрибесі пайдалы болар еді.

Мемлекеттік баға реттеудің басты объектісі ауыл шаруашылық өндірісі болып табылатынын бүкіл дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Ғылыми талдау шаруашылық өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліп көрсетеді. Біріншіден, ол табиғи-климаттық  жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік фермердің және аграрлы субъектісінің табиғи-климаттық фактордың қолайсыз жағдайда да табыс пен пайда табуын объективті және өзекті проблемаға айналдырыды. Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнімдеріне бағаны мемлекеттің реттеуі және сол механизмдер арқылы ауыл шаруашылық жұмыскерлерінің еңбегін ынталандыру. Яғни, көптеген  елдерде қарастырылып отырған саладағы өнімге баға деңгейін анықтау «шығын қосылған табыс» қағидасы қолданылыды. Демек, фермер  әр түрлі шығындар кезінде немесе өндіріске әсер ететін табиғи-климаттық факторлардың қарама-қарсы жойылуына байланысты болғанда табысқа қол жеткізе алады. Әлеуметтік бағыттағы баға құруда ауыл еңбеккерлерінің тұрақтылығы, олрдың шеберлігі өседі және де ұйымдастыру мен өндірістік технологияның сабақтастығы қамтамасыз етіледі.

Екіншіден, тұрғындардың тамақ өнімдеріне қажеттілігін уақытында қамтамасыз етілуінде (сондай-ақ өндіріс тауарларына) ауыл шаруашылық өнімдерін табиғи өңделген түрлеріне негізгі көңіл бөлінеді. Әлеуметтік түрдегі  міндеттерді шешуде және тұрғындардың өмірін қамтамасыз етуден ауыл шаруашылық өнімдеріне баға құру процесінде негізгі мемлекеттік басқару органдары шеттеп тұра алмайды. Осындай объективті араласу әр түрлі басымды мехенизмдерде әкімшілік, экономикалық, тікелей, жанама, құқықтық және аймақтық реттеуде орын алады.Олар көбінесе әр елдің әлеуметтік-шаруашылық, құрылымдық, институционалдық ерекшеліктеріне байланысты.

Үшіншіден, аграрлы сектор қандай да болмасын жүйеде мемлекеттің қолдауына мұқтаж, әсіресе ғылыми-техникалық қызмет көрсету бағыты мен нақты инновациялық-инвестициялық шараларды іске асыруда. Мысалы, АҚШ- та мемлекеттік дотацияның үлес салмағы төрттен бірге жетеді, ал Еуропалық экономикалық одақта (ЕЭО) жартысына жуық, Жапонияда фермерлердің барлық табыстарының төрттен үшін құрайды. Канадада бұл көрсеткіш деңгейі шамамен 40 % жетеді. Мемлекеттің ауыл шаруашылығын дамытуын қолдауда баға құру механизмін жеке, кәсіпкерлік  және жалпы мемлекеттік мүдделерін байланыстыруда қолданады.

ЕЭО елдерінде ауыл шаруашылығы министрлерінің Кеңесінің шешімімен сала өнімдерінің бағасы  95% дейін реттеледі және бұл жерде назар  аударарлық нәрсе ол сатып алу бағасының минималды деңгейі базар деңгейінің бағасының өзгеру  деңгейіне байланысты негізделеді.Негізгі ауыл шаруашылығы өнімдеріне (ет, сүт, астық) баға құру саясаты қолданылады, онымен арнайы органдар айналысады. Баға құру басымдылық болған жағдайда «сиқырлытөртбұрышта» (тұрақтыөсу қарқыны,жұмысбастылық,баға тұрақтылығы мен төлем балансы)  олардың міндеті кеңейеді. Қытай Компартиясы бесжылдық экономикалық реформалардың қорытындысын жасай отырып және көрсетілген төртбұрыштың нақты «бұрыштары» басымдылықтарын анықтай отырып, өздерінің шешімдеріне (қазан, 1984ж.) «бүкіл экономикалық жүйелердегі реформа баға жүйесін реформалауға байланысты» , деп ерекше көңіл аударған. Бұл шешімдердің нәтижесін жүзеге асыруда екі жылдың ішінде бағаның төрт түрі құралды «бірыңғай жоспарлы баға, шартты баға, еркін нарық бағасы, «жүзетін» жоспарлы баға». «Жүзетін» және нарық бағасының  жұмыс істеу аясының кеңеюі тауарлар номенклатурасының қысқаруымен, бірыңғай  жоспарлы бағамен  «қызмет ету» бағытын алған. Бұл толығынан ауыл шаруашылық өнімдер бағасына қатысты, яғни жоспарланған түрде белгіленген сатып алу бағасын қабылдамау өзара шартты (жоспарлы мемлекеттік сатып алу үшін) және нарықты (сатып алу өзара шарттың үстінен) бағаны қабаттас енгізу. Ауыл шаруашылық қызметкерлерінің өндіріс қызметтерін ынталандыруда еркін баға үлкен рөл атқарады.

Дамыған елдердің шаруашылық тәжірибесі көрсеткендей, ішкі нарықтағы тауар өндірушілердің ықыласын қорғауда және сыртқы экономикалық қатынастардың тиімділігін арттыруда лицензиялық, кедендік кірістер және тарифтік реттеу механизмдерін қолдану әр елдің геосаясатының, табиғи-тарихтық, табиғи-экономикалық және әлеуметтік-мәдени ерекшеліктеріне байланысты.Сонымен қатар әлемдік нарық пен әлем шаруашылық интеграциясына кіру ықыласы ескеріледі.

Шығыс Еуропа мен Шығыс Азия елдеріндегі экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі мен нарықтық қатынастарды дамыту

Көптеген Шығыс Еуропа елдері бұрыннан Экономикалық өзара көмек Кеңесінің құрамында болып (қаңтар,1949ж), қоғамның тұрмыстық экономикалық негізі мен саяси құрылымы біркелкі болуына қарамастан орталықтандырылған шаруашылық жүйесінен нарықтық экономикаға өте бастады.Экономикалық жағынан қарайтын болсақ, олардың айырмашылығы меншік түрлерінің өндіріс құралдарымен қатынасына, өнеркәсіптік мамандану түрлері, халық шаруашылығының ұйымдастыру мен басқару құрылымына байланысты болуда. Сондықтан  экономикалық реформаны әр түрлі басымды механизмдерді қолдану арқылы, яғни үдемелі қарқындық пен мерзімділік арқылы, әр түрлі жүйелер мен ресурстарды сақтау қағидаларын қолдана отырып жүргізу керек. Міне осы тұрғыдан алға қойған міндеттерді шешуге нарықтық экономикаға көшкен елдердің тәжірибесін жинақтап жаңа нарықтық жолмен шаруашылық жүргізуге көшу. Шаруашылық жүргізудің бір түрінен екінші түріне көшуде жоғарғы жағдайды қорытындылай келіп, келесі ережелерге сүйенуімізге болады:

• меншік түрлеріне қарамастан мемлекеттік меншікті жекешелендіру және  шаруашылық әрекетіне жағдай жасау;
• мемлекеттік кәсіпорындарды уақтау, тауар өндірушілерді демонополизацияландыру және монополияға қарсы күрестің қызметін күшейту;
• нарық механизмінің ерекшеліктеріне байланысты экономиканы басқару құрылымын жетілдіру;
• қаржы-банк жүйелерін реформалау және бюджеттік инвестицияны қысқарту;
• елдің экспорттық әлуетін арттыруда бәсекелестік қабілеті бар өнеркәсіпті мемлекет тарапынан қолдау;
• шетел инвестицияларын енгізуде және біріккен өндіріс қызметін қолдауда саяси, құқықтық және шаруашылық жағдай жасау;
• ұлттық валютаның айналымда болуын қолдау және қамтамасыз ету.

Жоғарыда көрсетілген шараларды экономикада нарықты реттеу механизмдері ретінде қолдануда әр елде өзінің ерекшеліктері есепке алынады. Ең қолайлы жағдайда Венгрия болды. Бұл елде экономикалық реформа үш-он жыл бұрын басталған. Шаруашылық жүргізуде кәсіпкерлікті ынталандырудың түрлерін алдын ала ескере жүргізген. Халық шаруашылығының алдыңғы буындарындағы құқық негіздерін жасауда экономикалық ассоциациялар заңы негізгі рөл атқарады. Мемлекеттік кәсіпорындарды экономикалық ассоциацияларға айналдыруда тиісті шешімдер қолданылды. Мемлекеттік жекешелендіруде көп жағдайда уақтау және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта құру шаралары жүргізілді. Бұл шаралар тек бұйрық түрімен емес, еңбек ұйымдарының және олардың басшыларының қолдауымен жүргізілді. Соның нәтижесінде үш жылда (1989-1991 жж.) елде шағын және орта кәсіпорындар төрт есе көбейді. Конъюнктураның өзгеруіне байланысты кәсіпорындардың қызметінде қажетті икемділік пайда болды. Мемлекет тарапынан бұл процесс қолдау тапты. Қаржы-шаруашылық жағдайлары мен халық шаруашылығына керекті өнім шығаратын кәсіпорындар банкрот жағдайына ұшыраса, жеңілдік несие беріп санация жасалған немесе бұл кәсіпорындарды басқа меншікке (соның ішінде шетелдіктерге) берілді.

Бұған нарық инфрақұрылымының құрылуы (қордық қызметтердің пайда болуы мен дамуы, тауарлы және брокерлік биржалар, инвестициялық қорлар, несие-банк қызметтері) және қаржы-банк жүйелерінің реформалануы мүмкіндік туғызды. Экономикадағы дағдарыстық жағдайдан шығуда банкротқа ұшыраған өнеркәсіптегі жекешелендіру процесі инвестициялық бағыт алды. 1993ж. 600 өнеркәсіптің жартысына жуығы инвестордың ықыласына байланысты жекешелендірілген, ал 40%-дан жоғарысы өнеркәсіптердің өздерінің ықыластарына байланысты жекешелендірілген. Нарықтық шаруашылық даму «төменнен» негізделіп, жоғарыдан ұйымдық, құқықтық, экономикалық жағдай жасалуы керек. Тәжірибе көрсеткендей, тауарлы материалдық құндылықтардың өндіріс құралдары мен халық тұтыну тауарлары және «қозғалысына» толық еркіндік беру маңызды шара болып табылады. Бірінші жағдайда олардың қозғалысы шарт негізінде қамтамасыз етілсе, ал екінші жағдайда фирмалық дүкендер негізі мен халыққа сауда қызметін көрсету орындары арқылы жүргізіледі.

Нарықтық жағдайда шаруашылық жүргізуге дайын Австрия болды. Бұған құру мен еңбек ақыны реттеу шетел инвестицияларымен ынталандыру, сыртқы экономикалық қатынастарды либерализациялау, ақша айналымын тұрақтандыру, ұлттық валютаны конверсиялау жөніндегі шаралар 40-жылдардың соңынан жүргізіле бастады. Нәтижесінде осы шаралар «мемлекет пен жеке меншіктің арасындағы ұтымды пропорцияны қалыптастыруға, орталықтандырылған және нарық құрылымдарының байланысын үйлестіруге, халықтың басым көпшілігінің тұрмыс дәрежесін жақсартуға» негіз болды.

Қаржы тепе-теңдігіне көңіл бөле отырып Австрия үкіметі әлеуметтік серіктестік пен шағын бизнесті қолдауға ерекше көңіл бөлді. Австриялық тәжірибедегі үкімет тарапынан жасалған бәсекелестік шаралары нарық экономикасына қолайлы жағдай туғызуымен ерекшеленеді. Бұл жерде әсіресе шағын және орта фирмалардың құрылуын және әлем шаруашылық процестеріне ұлттық экономиканың араласуын қолдау шаралары көрсетіледі. Мұндай ындаландыру жаңа құрылған шағын, орта фирмаларға мемлекет тарапынан жәрдемақы немесе жеңілдетілген салық салу түрлері арқылы жүргізіледі. Осындай фирмалардың (өнеркәсіптердің) қызметтеріне тауарларды сату ережелері, дұрыс емес бәсекелестікке жүргізілген шаралар, жергілікті жабдықтау, картельдер туралы т.б. заңдар құқықтық негізі болып табылады.

Өнеркәсіптерді бақылау және кәсіпкерлер мен бизнесмендердің саудаға шығу ережелерін бақылау мемлекеттің құқықтық  қызметтерінің бірі болып табылады.

Австрияның тиісті мемлекеттік органдары сыртқы экономикалық қатынастарды тереңдетуде экспорттық түсімдердің және импорттық төлемдердің тең болуы қағидаларына сүйенеді. Ұлттық банкінің монополистік жағдайы жойылуына байланысты  елдің валюталық режимі және сыртқы сауда либерализацияланды және де валюталық  операцияларды жүргізуде коммерциялық  банктердің қызмет ету аясы кеңейді. Көп жағдайда аталған қағидалар орындалмайды, сондықтан экспорттық түсімдердің көптеген бөлігі сыртқы қарызды өтеуге кетеді.

Поляк Халық Республикасында нарықтық шаруашылық жүргізу моделіне тездетіп өтудің белгілі бір тәжірибесі қалыптасып отыр, мұнда жеке кәсіпкерлік қоғамның экономикалық  өмірінде жаңа құбылыс болып табылмайды. Оның рөлі ауыл шаруашылық өндірісінде, саудада, қоғамдық тамақтану саласында елеулі. Бұл елде нарықтық қатынастар саласын кеңейту және олардың инфрақұрылымын  қалыптастыру жөніндегі шаралар «естен тандыру терапиясы» деген атауға ие болған, бұл шаралар тауар өндірушілер мен оларды тұтынушыларға қатаң сипатта болады. Жергілікті түрде қатаң монетарлық саясат жүргізу (ақша эмиссиясының шұғыл қысқартылуы, берген несие үшін жоғарғы мөлшерлемелер деңгейін белгілеу), салық жеңілдіктері мен дотацияларды жою, бағаны ырықсыздандыру, дайын өнім мен материалдық-шикізат ресурстарын бір орталықтан бөлуден бас тарту, халықтың әр түрлі топтарын әлеуметтік қорғаудың  жаңа қағидаларын енгізуде қаржы-шаруашылық қызметте белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу. Алайда бұлар өнеркәсіптің дамуына және адамдардың  әлеуметтік жағдайына жағымсыз әсер етуде. Тауарларға (қызмет түрлеріне) деген сұраныстарды шұғыл қысқарту бағытын жүзеге асыру кезінде барынша абай болудың қажеттілігі айтпаса да түсінікті, өйткені мұндай қысқартудың ақылға қонымды «шекараларын» аттап өту, сұраныс пен ұсынысты теңестіру проблемаларын шешуді кейінге қалдыруы мүмкін.

Чехия республикасы үшін әлеуметтік-экономикалық салада тиімді және кешенді қайта мерзімде тез жүзеге асыру тән. Кезінде (1994ж. сәуірінде) осы республиканың премьер-министрінің экономикалық реформалар барысын талдау негізінде жасаған қорытындылары нақты қоғамдық өмірдің саяси, шаруашылық, әлеуметтік күрделілігі «нарықтық экономиканы дамытуды және құруды бір орталықтан жоспарлауға мүмкіндік бермейтінін» қуаттап береді.

Егер шаруашылық жүргізудің нарықтық моделіне өту заңдылығын былай қойсақ (жекешелендіруді реттеу, бағаны ырықсыздандыру және т.б.) онда ең кемінде жоғарыда аталған қорытындылардың үш негізгі түріне көңіл аудару керек.

Бірінші, бұл жерде тиімді макроэкономикалық саясатты дұрыс негіздеу және  қолдау болып отыр. Оны жүзеге асыру бағаларды ырықсыздандыру және сыртқы сауда үшін негіз дайындау мақсатында реструктивті вариантын (өндіріс пен экспортты тежеу) тұрмысқа енгізуден басталды.

Екіншіден, ұлттық капиталмен салыстырғанда шетел капиталын таратуға артықшылық берілмеуге тиіс. Мұның себептері мынадай: а) шетел капиталы ақыр аяғында белгілі бір ел үшін екі есе қымбатқа түседі және ә) шетел көмегі көбіне екі ұшты мағынаға ие.

Үшіншіден, « қалған дүниеден көмек емес, сауда мен айырбас керек» деген қағиданы басшылыққа ала отырып, шетелдік нарықты ашып, дамыту қажет.

Қытай Халық Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі белгілі бір қызығушылық туғызады. 70-жылдардың соңында ҚХР-да басталған экономикалық реформалардың алғашқы қорытындыларына жасалған талдау негізінде бірқатар тұжырымдамалар жасалған, бұл тұжырымдамалар, социалистік тауарлы экономиканы, социализмнің бастапқы сатысын, меншіктің мемлекеттік, қоғамдық және жеке түрлерін пайдалану және т.б. проблемаларды қамтиды. Қытай компартиясының шешімдеріне сәйкес жоспарлы тауарлы экономика болып табылатын экономикада реформалаудың басты бағыты «нарыққа бағыт ұстаған микродеңгейде бақылауға болатын социалистік экономиканы құру» болып табылатыны көрсетіледі.

Қытайдағы экономикалық реформалардың стратегиясы ұйымдық аспектіде болғанмен «ауылдан қалаға» деген қағидаға негізделініп ерекшелінеді. Осы қағидалар бойынша реформалардың алға басуы ауылдағы нарықтық қатынастар элеметтерінің пайда болуы мен оларды мемлекеттік жоспарлар арқылы реттеу қамтамасыз етеді. Қытайдың жоспар мен нарықты біріктіру варианты шаруашылық жүргізудің үш деңгейлі жүйесін пайдалануды білдіреді. Осы үш деңгейдің әрқайсысы өзіндік моделге сай келеді: жоғарғы деңгей үшін негізгі өндірістік көрсеткіштерді директивті (экономика құрылымы және даму қарқыны мемлекеттік резервтер, тұрақты тауар сұранымы, мемлекеттік бюджет) жоспарлау қолданылады, екінші деңгей шаруашылық деңгейі, экономиканың алғашқы саласын қамтиды. Мұнда шығаратын өнімді өткізу және кешенді проблеммаларды минималды-техникалық қамтамасыз етілуінің жоспарлауымен айқындалады. Шаруашылықтың үшінші деңгейі жергілікті және мерзімді өндіріс тауарларымен әр түрлі қызмет көрсетулермен және нарық механизмдерін қолданумен реттеледі. Салық салу жүйесіндегі аса маңызды тәжірибесі салық жеңілдіктерінің капиталдық салымдардың екі сфераға-өңдеуші өнеркәсіптің дамуы мен экспрттық потенциалдың өсуіне бағытталуын ынталандырады.

Көптеген экономикалық реформаларды бастан кешірген басқа елдерге қарағанда, қтайдың реформасы мемлекеттік реттеудің күшті құралдарын (директивті жоспарлау, салалық және аймақтық жоспарды үйлестіру, «ғылым-өндіріс» циклін жоспарлау, несие-салық және баға саясатын жүйемен жүргізу) қолданды. Сол сияқты нәтижелер бір қатар Оңтүстік Шығыс Азия елдерінде-Жапонияда, Оңтүстік Кореяда, Филиппинде, Сингапурда, Таиландта және т.б. елдерде байқалады.

Жапония мен Оңтүстік Кореяда мемлекеттік реттеу ішкі, жалпыұлттық өнім, жинақ көлемі және қор, еңбек ақының өсуі, еңбек өнімділігі т.б. көрсеткіштерді қамтитын экономикалық жоспарлау арқылы жүргізіледі. Әлемдік шаруашылық интеграцияға кіру стратегиясында қаржы-банк, салық баға және сыртқы экономикалық саясатты жүргізу шаралары қолданылды.

Бұл шаралар жоғары аталған елдердің табиғи-экономикалық, геосаясаттық және әлеуметтік ерекшеліктері бойынша жүргізілді: әр елдегі мемлекеттік реттеудің тәжірибесін ретроспективалық талдау екі негізгі аспектіден тұрады:

• біріншіден, экономиканы реформалауда басқа елдердің қатесін болдырмау;
• екіншіден, біреудің позитивті тәжірибесін дұрыс пайдалану реформаға кеткен шығынды азайтуға және уақытты үнемдеуге көмектеседі.

Қазақстан жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесін пайдалану қажеттіліктері мен мүмкіндіктері  

Мемлекеттік және нарықтық басқарудағы шетелдік экономикалық тәжірибені ғылыми қорытындылау күн тәртібіне келесі мәселелерді қойып отыр: бұл тәжірибе Қазақстан экономикасының жағдайына қаншалықты қолайлы және оны енгізуге болама, әлде нарыққа өту кезінде Қазақстан үшін шаруашылық жүргізудің өзіндік моделі болуға тиіспе? Бұл сұраққа жауап беру жай нәрсе емес, ол өзінің ғылыми негізін талап етеді. Еліміздің бірқатар экономика ғалымдары  қазіргі уақытта экономикалық жаңалықтардың теориялық негізін анықтауды, шаруашылықты басқарудың әкімшілдік және нарықтық механизмін қолдануды, өтпелі кезеңнің экономикасын жасауды бекер тілге тиек етіп жүрген жоқ. Бұл шешім қазіргі кезеңде біздің аталмыш проблемалардың теориясын анықтап енгізуге байланысты туындап отыр. Осы проблемалардың арасынан келесі жәйттерді бөлуге болады:

• шаруашылық моделдерін өзгертуде және экономикалық жаңартуда қандай жол тиімді – эволюциялық па, революциялық па?
• нарықтық қатынастардың аясын ұлғайту және нарық инфрақұрылымын дамытуда әкімшілік шешімдер арқылы немесе сыртқы ұйымдастырушылық – құқықтық және экономикалық шешімдер арқылы іске аса ма ?
• жалпы экономикалық бағыт пен макроэкономикалық тұрақтылықты ұстап тұруда мемлекеттік органдардың функциялары мен рөлі қалай өзгереді ?
• экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары қандай ғылыми негізде және қандай бағытта іске асырылуы қажет ?
• экономиканы мемлекеттік реттеу механиздерінің басыңқылығы мен құрамы әр кезеңде қандай себептерге байланысты өзгеріп отырады ?
• бәсекелестік нарықты ортаны құруда не маңызды: меншік иесін ауыстыру мақсатында міндетті түрде және жаппай жекешелендіру ме, жоқ әлде кәсіпкерлердің өз ынтасымен құрылған шағын және орта кәсіпорындарды мемлекет тарапынан қолдау ма ?
• макроэкономикалық реттеуде салалық және аймақтық мүдделері қаншалықты дұрыс ескеріледі ?
• халық шаруашылығын жоспарлау және нарықтық реттеу қандай ғылыми негізде үйлестіріледі ?

Егер де осы қорытындылауды қарастыра отырып шетелдік экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесін Қазақстан жағдайында пайдаланатын болса, онда келесі негізгі заңдылықтарды көрсетуге болады:

1. Экономикалық саясатты ғылыми негіздеу, стратегияны анықтау, шаруашылық даму тактикасын,мақсатын және басымдылығын айқындау инвестициялық - құрылымдық, ғылыми - техникалық, құқықтық сипаттағы мәселелерді шешуге пайдаланылады .
2. Кәсіпкерлердің, шағын және орта бизнес субъектілерінің нарықтық инфрақұрылымдар қызметтерінің мемлекеттік және жекеменшік кәсіпорындарының тиімді бағытта дамуын ынталандыруы мақсатында ұсынушы – реттеушілік жоспарлауды жүзеге асырады.
3. Әкімшілік, заң шығару,қаржы-несие, салық және баға белгілеу механизмдерін кеңінен қолдана отырып, қоғамдық тауарлар, заңды және жеке тұлғалар табыстарының, трансакциялық шығындар «қозғалысын» тікелей мемлекеттік реттеу.
4. Сыртқы экономикалық саясатты жүргізуде мемлекеттің экспорттық потенциалын жоғарылатудың басыңқылығын мойындау және оның әлемдік шаруашылық интеграциялық процесіне «жеңіл» кіруін іске асыруды қамтамасыз ету.

Қазақстанның әлеуметтік шаруашылық жүйесінде шетелдің мемлекеттік басқару тәжірибесінің жақсы жақтарын қолданғанда келесі екі негізгі ерекшелікті ескеру қажет:

а) КСРО мемлекетінің құлдырауы салаларынан республика саяси-экономикалық бостандық және егемендік алғаннан кейін сыртқы экономикалық саясаттың құрылуы және іске асырылуы жаңа маңызға ие болады;

ә) Қазіргі таңда Қазақстан, қатаң орталықтандырылған жоспарлы модельден, нарық субъектілері арасында бәсеке өскен жағдайда іске асырылатын, нарықтық шаруашылық модельге өту үстінде. Соңғы жылдардың тәжірибесінің нәтижесі көрсеткендей, халық шаруашылығын басқарудың орталықтандырылған жүйесінің негізгі механизмі ретінде жоспарлаудан бас тарту, экономиканы басқаруда көптеген дағдарыстар туғызды, еңбек өнімділігінің төмендеуі, экономикалық қылмыстың өсуі, көлеңкелі экономиканың қалыптасуы орын алады.

 Енді шетел тәжірибесінің  макроэкономикалық реттеуін Қазақстанда қолдаудың негізгі сұрақтарына тоқталайық.

Әлеуметтік-экономикалық даму жоспарының қажеттілігі сөзсіз үлкен. Бірақ, жоспарлаудың ғылыми-методологиялық және ұйымдастырушылық негіздері бұрынғы әкімшілік-директивті мәнінен айырылуы қажет және ұсыныстық-реттеушілік, мемлекеттік және жеке меншікке негізделген белсенді шаруашылық жүргізуді ынталандыру ролдерін атқаруы тиіс.

Бұл жердегі ең маңызды мәселе мақсатқа жету, жеке және мемлекеттік кәсіпорындардың стратегиялық жоспарларына «сіңілуі» (салалар және әкімшілік аумақтар) сол сияқты соңғының орындалуы қажет. Өйткені ЖҰӨ экономиканың денсаулығы, ал осы жылда кәсіпорын өнім көлемінің бүкіл табыс сомасын көрсетеді. Бұл табыс «қозғалысын» жоспардың орындалуы мен шаруашылық субъектілердің байланысы ретінде қарастыруға болады. Қарапайым болу үшін схемадан халық шаруашылығының көптеген байланыс сызықтары көрсетілген (1-сурет). Бұл схема бір жағынан жоспарлы және нарықтық шаруашылық моделін, екінші жағынан мемлекеттік және экономикалық нарықтық реттеуі көрсетеді.

Шет елдерде нарықтық экономикамен қоса кәсіпорын және фирмалардың жоспары маңызды рөл атқарады. Біздің ойымызша республикадағы қазіргі жағдайда шетел өндіріс сфераларын жеңілдікпен несиелеу және осы несиелердің тиімді пайдалануға бағытталған мемлекеттің бақылау функцияларын күшейту тәжірибесін қолданған жөн. Өйткені Қазақстанда үш жыл бұрын осы қарастырылып отырған саланы несиелеуде және салық салуда барлық жеңілдіктерді алып тастау туралы шешім қабылдады, ал несие ресурстары көбінесе коммерциялық делдалдық жүйеге «қызмет көрсетуге» басқаша айтқанда тауар айналымына жұмсалды. Осындай саясаттың кері әсері әлі де сезілуде. Шаруашылық тәжірибе тауар өндірісінің өсуін ынталандыру мақсатында және мемлекеттің экспорттық потенциалының өсуіне бағытталған  кәсіпкерлер мен бизнесмендердің белсенді қызметі, бізді икемді салық жүйесінің жоғарғы тиімділігіне сендіруде. Біздің республикамызда әлі де бұл салада, керісінше, заңды және жеке тұлғалардың өндірістік қызметпен айналысуға ынталарын жоятын қатал жүйе таңдалуда.

1992 жылдан бастап ҚР Президенті өндіріс саласындағы шағын және кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау туралы жарлықтар мен заңдарға қол қойды. Бірақ осы жарлықтарды жүзеге асыру жолында әлі де көптеген объективті және субъективті түрдегі кедергілер бар.

Шет елдегі баға белгілеу механизмі үлкен қызығушылық көрсетуде. Ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасын реттеу, саланың бірінші буынына табыс және пайда сомасының минималды деңгейін қамтамасыз етуге кепілдік беру түрінде құрылған. Басқа мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей дағдарыс жағдайынан шығу жолында үкімет баға деңгейіне әсіресе халықтың тауар тұтынуын бақылауын күшетті. Қазіргі біз өндіріске және өндіріс құралдары мен тұтыну заттарды сатуға монополия жағдайындағы бағалардың толық ырықтандырылу, сондай-ақ ауыл шаруашылығын материалды өндіріс саласы ретінде даму үшін қажетті дотацияларды бөлмеу жолымен келе жатырмыз. Мұндай көзқарас республикамыздың ЖҰӨ-нің үштен бірін құрайтын, экономиканың аграрлы секторының өнімдеріне баға белгілеу және баға мәселелерін Үкімет көз алдынан тыс қалдыруда.

Қорытынды

Сонымен, қорыта келгенде, әлемге әйгілі экономист ғалымдардың адамзат тарихында таза нарықтық экономикалық болмағаны және жоқ екендігі туралы сенімді пікірлерін растай келе, әр елдің табиғи-тарихи, геосаяси, этнодемографиялық, экономикалық, техногендік, әлеуметтік, интеллектуалдық және басқа ерекшеліктерін ескере отырып шаруашылық жүргізудің жоспарлары және нарықты модельдердін жете үйлестіру туралы болмауы мүмкін; шаруашылық жүргізу модельдерінің орнын ауыстыру эволюциялық жолмен жүргізуі керек. Айта кететін бір жайт, бұл ұғымдарды қазіргі кезде алдыңғы қатарда саналатын нарықты экономикасы дамыған елдердің бірнеше ғасырлық тәжірибесін зерттеу нәтижесінде ғұлама ғалым-экономистер қалыптастырған.

Егер де осы қорытындылауды қарастыра отырып шетелдік экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесін Қазақстан жағдайында пайдаланатын болса, онда келесі негізгі заңдылықтарды көрсетуге болады:

1. Экономикалық саясатты ғылыми негіздеу, стратегияны анықтау, шаруашылық даму тактикасын,мақсатын және басымдылығын айқындау инвестициялық - құрылымдық, ғылыми - техникалық, құқықтық сипаттағы мәселелерді шешуге пайдаланылады .
2. Кәсіпкерлердің, шағын және орта бизнес субъектілерінің нарықтық инфрақұрылымдар қызметтерінің мемлекеттік және жекеменшік кәсіпорындарының тиімді бағытта дамуын ынталандыруы мақсатында ұсынушы – реттеушілік жоспарлауды жүзеге асырады.
3. Әкімшілік, заң шығару,қаржы-несие, салық және баға белгілеу механизмдерін кеңінен қолдана отырып, қоғамдық тауарлар, заңды және жеке тұлғалар табыстарының, трансакциялық шығындар «қозғалысын» тікелей мемлекеттік реттеу.
4. Сыртқы экономикалық саясатты жүргізуде мемлекеттің экспорттық потенциалын жоғарылатудың басыңқылығын мойындау және оның әлемдік шаруашылық интеграциялық процесіне «жеңіл» кіруін іске асыруды қамтамасыз ету.

Жалпы интеграциялану мен ғаламдану, технологияның жоғары деңгейі мен өндірістің ғылыми сыйымдылығымен көзге түсіп келе жатқан әлемдік экономика дамуының қазіргі деңгейі-ұлттық экономикалық жүйелердің бір- біріне тәуелділігінің өсуіне, олардың өзара сіңісіп кетуіне, ұлттық нарық шекарасының жойылуына әкелді.

Бүгінгі күні кез келген елдің өндірушісі әлемдік өндірушілермен бәсекеге түсе алатындай болуы тиіс.Фритредерлік саясат әлемдік шаруашылықты бірдей өнім өндірушілердің барлығына бірегей шарт қойылатын ортақ нарыққа айналдырды. Интеграция дамуының осыншама тереңдігі мен ұлттық шаруашылықтардың өзара байланыстылығы әлемдік нарық талабына төтеп бере алатын ұлттық өндірушілер мен экономиканы тұтас алғандағы бәсекеге қабілеттілік деңгейін жасауға өткір қажеттілікті туғызды.

Қолданылған әдебиеттер

1. Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование в условиях Казахстана: теория, опыт, проблемы: Учебное пособие.-Алматы: Экономика,1998.
2. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. Государство и бизнес.-Алмыты: Экономика 1998.
3. Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития. Под. ред. М.Б. Кенжегузина.- Алмыты: ИЭМОиН РК, 2001.
4. Государственное регулирование экономики / Под. ред. В.И. Кушлина, Н.А. Волгина., М.: Экономика 2000.
5. Орешин В.П. Государственное регулирование национальной экономики: Учебное пособие.- М.: ИНФРА-М,2000.
6. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Учебное пособие.-Алматы: Каржы-Каражат 1997.