Қазақстан Республикасының банктері нарықтық экономика жүйесіне өтті. Тәуелсіздік алғанымызда құрылған банктер нарықтық экономикада жақсы жұмыс істеп, соның нәтижесінде пайда алу үшін көптеген әдістер іздестірді. Негізінде Қазақстанның банктерінің кірістері тәуелсіз алған жылдан бастап, қаіргіге дейін онша жоғары көлемде болған жоқ еді. Бірақ, соңғы жылдары, яғни 2003 жылдан бастап банктердің кірістілігі артуда. Оған дәлел болып келетін статистикалық мәліметтер.

Әрине әр бір банк белгілі бір кіріс алады, бірақ ол банктің қызмет атқаруына байланысты болып келеді. Неғұрлым өз қызметін жақсы атқарса, соғұрлым көп көлемде кіріс ала алады.

Кіріс - активтің көбеюі немесе несиелі қарыздың азаюы формасындағы есеп беру кезіндегі эканомикалық табыстың көбеюі. Яғни банктің өз қызметі нәтижесіндегі алған пайдасы.

Шығын- активті пайдалану немесе қарыздың көбеюі формасындағы есеп беру кезіндегі эканомикалық табыстың азаюы. Шығындар капиталдың азаюына да себеп болып табылады. Шығын -кірісті төмендету көзі.

Курстық жұмысымның өзектілігі банктің ең негізгі көздейтіні экономикалық пайданың алыну көздері және шығынның түрлерін анықтап, банктік кірістің, банктік дамудың әдістерін білу.

Курстық жұмысымның мақсаты банк қызметінде болатын кіріс көздері мен шығын түрлерін анықтау. Сонымен қатар, банк қызметінде болатын шығындар көлемін азайту жолдарын іздестіру және кіріс көздерін тауып, оны ұлғайту.

Тақырыптың міндеті осы қаржылық нәтижені анықтаудағы кірістер мен шығындар баптарының жіктелуін, топталуын байқап, есебін бухгалтерлік өткізбеде көрсетіп, банктің қаржылық нәтижесін талдап, баға беру.

Зерттеу объектісі банк қызметіндегі кірістер мен шығындардың орындалуын зерттеу, олардың түрлерін топтап жіктеу және бухгалтерлік есепте бейнелеу.

Жұмыс барысында:

• банк кірісін;
• банк шығынын;
• банктің қаржылық нәтижесін анықтай аласыздар.

Бірінші бөлімде,  жалпы кіріс пен шығынның ұғымын, құрылымын, жіктелуін және олардың түрлерін анықтай аласыздар.

Екінші бөлімде,  талдамалық кезең. Кіріс пен шығынның құрылуына, есебіне, тәжірибеде әдістемелік түрде анықталуын байқай аласыздар.

Үшінші бөлім, кіріс пен шығынның қаржылық нәтижесіне әсер ететін фактрларды анықтап және оның дамуы мен көлемінің ұлғайту жолдары қарастырылған

Жұмысты орындау барысында негізгі әдістемелік реттеуші құрал ретінде Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Заңы 30. 03. 1995. №2155 (өзгерістер мен толықтыруларды қоса 30. 05. 2001. №182-II), Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Банктер және банктік қызмет туралы» Заңы 31. 08. 19995. №2444 (өзгерістер мен толықтыруларды қоса 25. 04. 2001. №179-II),   «Пруденциалды нормативтер туралы» ережелер 23. 05. 1997. №219 (өзгерістер мен толықтыруларды қоса 02. 06. 2000. №265), Ұлттық Банктің Қаулысы «екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының минималды мөлшері» 02. 06. 2001. №192  оқулықтардан Банковское дело. Под ред. Сейткасымов Г.С. – Алматы «Қаржы-Қаражат», 1998, Қалғұлова Р. Ж. Екінші деңгейлі банктердегі бухгалтерлік есеп –Алматы, 2005.

1 Бөлім.  Кірістер мен шығындарды белгілеудегі критериялары мен әдістері

1.1. кірістер мен шығындардың белгіленуі

Әрбір кәсіпкерлік қызметтің басты мақсаты пайда табу болып табылады. Бухгалтерлік есептің ең басты атқаратын қызметі-есептемеде банктің кірісінің жеткіліктігімен немесе кірісі мен шығынын белгілеу.

Табыс-бұл шаруашылық қызметті жүргізу нәтижесіндегі капиталдың көбеюі, толық шығынды алып тастағандағы жалпы табыс.

Есепшілер «бөлінбеген немесе таза кіріс» деген терминді қолданғанды жөн көреді.

Таза кіріс =кірістер-шығындар

Егер де шығын кірістен көп болса, онда жабылмаған зиян туралы әңгіме қозғалады.

Кіріс- активтің көбеюі немесе несиелі қарыздың азаюы формасындағы есеп беру кезіндегі эканомикалық табыстың көбеюі. Яғни банктің өз қызметі нәтижесіндегі алған пайдасы.

Шығын- активті пайдалану немесе қарыздың көбеюі формасындағы есеп беру кезіндегі эканомикалық табыстың азаюы. Шығындар капиталдың азаюына да себеп болып табылады. Шығын -кірісті төмендету көзі.

Кірістер банктің өмір сүру құралы болып саналады. Оларсыз табыс жоқ, табыссыз банк жоқ. Кірістер негізгі және негізгі емес қызметтен болған кірістер болып бөлінеді. Кіріс пен шығынның құрылымы және табыс есебінің реті Ұлттық Банкпен анықталады. Бухгалтерлік есептің қағидалары баптарды субъектінің қаржылық есеп беруіне қосылатын процессін мойындау болып табылады.

Кірістер мен шығындарды белгілеудегі критерийлары келесідей:

• баға беруге қолданылады.
• кіріс пен шығын анықталады (кіріс пайда алу кезінде көзделеді, ал шығын активтің дұрыс орналаспауында белгіленеді)

Келісім-шарт толық орындалған кезде ғана кірістер мойындалады. Активтер болашақ зканомикалық табысты ұстап қалмаған жағдайда шығындар мойындалады. Кірістерді мойындаудың басты критерийларының бірі- сатушы сатып алушыға тәуекелдерді және сатылған өнімнің меншіктік құқығынан сый ақының бергендігінде. Сатушы оларды өзіне қалдырса, бұл мәмлені сату деп есептеуге болмайды.

Өнімді сату кезінде кірістер мен шығындардың белгілену қағидалары қолданылады, егер де кіріс белгіленсе:

• берілгенге дейін
• берілу кезінде
• берілгеннен кейін

Өнімді бергенге дейінгі белгіленген кіріс

Бұл екі әдіс бойынша жүзеге асырылады:

1.Келісімнің аяқталуы, яғни келісім біткен кезде барлық шоттары жабылады, оның ішінде кірістер мен шығындар шоттары да.

2.пайыздың аяқталуы кіріс, шығын, жалпы табыс әр есеп беру кезінде белгіленеді.

Берілу кезіндегі кірістер

Бұл негізінде өнім мен қызметті беру кезінде орындалады. Келісім-шартты орындау және түсім алу мүмкіншілігі кірістің белгілеуі бойынша осы сәтте орындалады.

Берілгеннен кейінгі кіріс

Мұнда екі әдіс қолданылады: бөліп төлеудегі сатылым және шығындардың орнын толтыру.

Бірінші жағдайда сату кезінде емес, ақшаны қолға алған кезде ғана кіріс белгіленеді.

Екіншісі  кіріс белгіленбеген жағдайда қолданылады.

Қызмет көрсету бойынша белгіленген кірістер мына әдістермен жүзеге асырылады:

• нақты орындаулар (бір операцияны орындағаны үшін алынған кірістердің есебі үшін қолданылады).
• пропорционалды орындаулар (көп сатылы қызметтерден белгіленген кірістер үшін қолданылады).
• аяқталған орындаулар (соңғы саты болғанннан кейінгі кірістер).
• инкассация (кіріс нақты ақша алуда белгіленеді, себебі белгісіздік өте жоғары).

Әрбір кірістер мен шығындардың түрлері банктің қызмет етуінің оңтайлы жүйесінің бағасы үшін жеке ашылады. Банктің қаржылық нәтижесін құру үшін кірістер мен шығындардың маңызы бойынша топтастырылады.кірістер мен шығындардың баптары мыналарды қосады:

• тауарлы-материялды құндылықтардың бағасыныңтөмендеуі;
• банк қызметінің өзгеруі;
• қозғалматын мүліктің бабының шығуы;
• ұзақ мерзімді инвестицияның шығуы;
• орындалған операциялар;
• соттық істер;
• резервті тағы басқалай қабылдамау.

Орындалған операциялар бойынша келесі ашылулар:

• орындалған операциялар мінездемесі;
• есептеуге байланысты операцияларды бөлу;
• себебі;
• орындалмаған операциялар бойынша кірістер мен шығындар;
• келесі мерзімге табыс пен шығынның көрсетілуі.

Банктің кірісі мен шығынының құрамында кіріс пен шығынның жеке түрлері елеулі орын алады. Клиенттерге қызмет көрсетуде барлығы қолдануы мүмкін, тенгеде және шетел валютасында. Ол үшін валюта жағдайын білу керек.

Шығын активті пайдалану немесе қарыздың көбеюі формасындағы, есеп беру уақытындағы экономикалық табыстың азаюы. Олар капиталдың азаюына себебін тигізеді.

Экономикалық шығын - кіріс алуда банктік өніммен қолданылады. Банк өнімінің қозғалысы есепте бейнеленеді. Концепциясында банк өнімім қолданып жұмсалған ақша сомасынан алған сома көп болуын көздейді. Кіріс көздерінде шығындар бейнеленеді.

1.2. Банк кірісінің құру көздері мен жіктелуі

Кіріс – активтің көбеюі немесе несиелік қарыздың азаюы формасындағы есеп беру уақытындағы экономикалық табыстың көбеюі. Кіріс шығындарды жабу көзі болып табылады.

Коммерциялық банктердің табыс көздеріне мынадай банктік банктік бизнес түрлерін жатқызуға болады:

• несиелік бизнес;
• дисконттық бизнес;
• сақтау бизнесі;
• банктік кепіл беру қызметі;
• бағалы қағаздармен жасалатын бизнес;
• салымдар қабылдау және клиенттердің твапсырмасы бойынша операциялрды жүзеге асыру бизнесі;
• басқа банктермен корреспондеттік қатынасқа негізделген бизнес.
• Дәстүрлі емес қызметтерді көрсету бизнесі.

Несиелік бизне, екі элементтен тұрады: клиенттерге (жеке және заңды тұлғаларға) несиелер беру және бос ресурстарды басқа коммерциялық банктерге уақытша пайдалануға пайыздық сыйақыда беру. Несиелік бизнестің екінші бөлігі кейде банкаралық несие, кейде басқс банктегі депозит формасында болуы мүмкін. Несиелік бизнесте пайыз формасында табыс түседі және де банктердің ең көп кірісі осы операция түрінен құралады.

Дисконттық бизнес- төленбеген вексельдерді, чектерді және талаптарды банктің белгілі бір төменгі бағамен – дисконт негізінде сатып алуын сипаттайды. Дисконт бизнестің түріне факторинг ооперациясы жатады. Факторинг операциясы айналымды және айналымсыз болуы мүмкін. Бірінші жағдайда, банк төлеушінің төлемеген міндеттемесін қаражатты алушыдан (жабдықтаушыдан) талап етуге құқылы. Ал екінші жағдайда, банктің ондай құқығы жоқ, бірақ ол ондай операциядан түсетін жоғары сый ақы үшін тәуекелге барады.Факторингтік операциядан түсетін сый ақының жоғары болуы, өнімді сатудан түсетін жабдықтаушының табысын азайтады. Мұндағы табыс екі элементтен тұрады:

1.сатып алғаннан төлемнің түсуі арасындағы аралықта банктің несиелік ресурсын пайдаланғаны үшін төленетін пайыз.

2.факторинг операциясының түріне байланысты тәуекелге сәйкес шамасы ауытқып отыратын комиссиондық сый ақы. Факторинг операциясындағы комиссия пайызбен белгіленетіндіктен, факторингтік операциядан түсетін табысты банктің пайыздық табысына жатқызады.

Сақтау бизнесі- банктің трасталық (сенім) және агенттік қызметтеріне негізделеді. Бұл бизнес клиенттің мүлкін (жылжымайтын мүлік, бағалы қағаз, шоттағы қаражатын) басқарғаны үшін немесе осы мүлікке байланысты клиенттің тапсырмаларын орындағаны үшін алатын комиссия формасындағы табыс түрінде банкке табыс әкеледі. Мысалға, траст келісім-шарты негізінде банк клиентке шоттағы қаражатын табыс әкелетін активтерге орналастыратындығына міндеттеме алады. Агенттік қызметте клиентпен нақты қай операцияға қаражат жұмсау қажеттігін келісіп алады. Трасталық операцияларда тәуекел жоғары, себебі мұнда банктің табысы клиенттің табысынан жоғары болуын қалайды. Соған сәйкес трасталық операциялардан түсетін комиссия мөлшері де агенттік қызмет көрсетуден түсетін табысқа қарағанда біршама жоғары болып келеді. Мұндай ерекшелік, өз кезегінде трасталық қызметтен алынатын комиссиялық сый-ақының құрылымын анықтайды. Ол мүлікті басқарғаны үшін төленетін комиссиондық сый-ақымен жұмыстың нәтижесі бойынша төленетін сый-ақыдан тұрады.

Банктің кепіл беру қызметі- клиенттерге есеп айырысу үшін және несие алу үшін банктің әртүрлі формалардағы берген кепіл-хаты мен кепілдемесінен түсетін ақшалай сый-ақы түріндегі табыс әкелетін банктің қызметін сипаттайды. Егер клиент банкі үшін оның атын шығаратын клиенттердің қатарында болса, банк оған ақысыз кепіл-хатын беруі мүмкін.

Бағалы қағаздармен бизнес мынадай элементтерді қамтиды:

1. банктің өзінің бағалы қағаздарын шығару
2. оларды нарыққа сату
3. кәсіпорындарды жекешелендіруге байланысты қызмет көрсетуде басқада эмитенттердің бағалы қағаздары мен қайталама нарықтағы операциялары.

Мұндай бизнестен түсетін табыстар келесідей көзден құралады:

1. өзінің және басқада эмитенттердің бағалы қағаздарын сату барысында бағамдық айымадан
2. жекешелендіруге байланысты көрсеткен қызметі (жекешелендірілетін кәсіпорынның есебін талап етілетін стандартқа жеткізу, оның құнын бағалау, акцияларды шығару және орналастыру, реестр жүргізу) үшін комиссия

Салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы бойынша операцияларды жүзеге асыру бизнесі банкке мынандай формаларда табыс алуға мүмкіндік береді:

• комиссиондық сый-ақылар:

• шот ашқаны үшін
• шотты жүргізгені үшін
  • белгілі бір мерзім ішінде белгіленген комиссия (ақша белгісінде)
  • айналымнан алынатын комиссия (айналымнан пайыз түрінде алу)
• шот бойынша операциялар туралы көшірме берген үшін
• шотты жабу үшін
• қолма-қол ақша беруге немесе есеп айырысуға байланысты операциларды жүргізгені үшін
• банктің корреспондеттік қатынасы бойынша басқа банктердегі корреспондеттік шоттарындағы кредиттік қалдық үшін алатын пайызы
• дәстүрлі емес табыс түрлері банктің лизингтік, ақпараттық, кеңес беру, валюта айырбастауға байланысты, клиенттерге оқытып-үйреткені үшін және тағы басқа алынатын табыстар. Мұндағы лизингтік операциялардан түсетін табысқа; лизингтік төлемдер, пайыздық төлем және комиссия жатады.

Банктің барлық табысын үш топқа бөлуге болады:

1. пайыздық табыстар;
2. банктік қызмет көрсетуден алатын комиссиялар;
3. басқа да табыстар (бағамдық айырма, яғни баланстық құны мен нарықтық құны арасындағы айырма, алынған айып-пұлдар, пениялар және т.с.с.).

Пайыздық табыс комиссиялар мен ұштасуы мүмкін. Мысалға, несиелік және факторингтік операциялардан банк пайыздық төлем мен комииссияға иеленеді.

Несиелік пайыз – пайыздық табысьтың басты көзі ретінде банктің берген несиелері үшін қарыз алушылардың төлейтін төлемі болып табылады. Несиелік пайзды мынадай белгілерге байланысты іктеуге болады:

• несие формасына қарай: коммерциялық, банктік, тұтынку несиелерінің пайызы және т.с.с.;
• несиелік мекеменің түріне байланысты: орталық Банктің есепке алу пайызы, банктік, ламбарттық;
• несиелердің мерзіміне қарай: қысқа менрзімді несиелер бойынша пайыз, ұзақ мерзімді несиелер бойынша пайыз;
• несиелер түріне байланысты: овердрафт, бойынша айналым құралдарына берілген несиелер, вексельдерді есепке алу, мақсатты несиелер бойынша пайызы;
• операциялар түрлеріне қарай: несиелер бойынша пайыз, банкаралық несиелер бойынша пайыз, депозиттік пайыз бағалы қағаздар мен облигациялар бойынша пайыз;
• есептеу тәсіліне қарай: жай және күрделі, қарапайым және тура және т.б.

комиссия – банктік операция үшін сый-ақы, латын тілінен аударғанда «comissio»  сөзі тапсырма дегенді білдіреді. Оның мөлшеріне көрсетілетін қызметтердің өзіндік құны мен қажетті пайда жатады.

Табыс көздері екіге бөлінеді:

• тұрақты, оған банктік қызметтен алынатын пайыздық және пайызсыз табыстар жатады;
• тұрақсыз, оған қайталама нарықтағы бағалы қағаздар мен жасалатын операциялардан және көзге көрінбейтін операциялардан алатын табыстарды жатқызуға болады.

Банктің кірісі ұлттық валютада есептелінеді және мыналардан тұрады:

• банктің сый-ақы алуына байланысты:
• ұлттық банктегі және басқа банктердегі корреспонденттік шоттар бойынша;
• ұлттық банкте орналастырылған депозиттер бойынша;
• ұлттық банкте қайта қаржыландыруға жарамды жоғары өтімді бағалы қағаздар мен қазыналық міндеттемелер бойынша;
• сатуға арналған бағалы қағаздар бойынша;
• басқа да бағалы бағалы қағаздар бойынша;
• басқа банктерде орналастырылған депозиттер бойынша;
• басқа банктерге берілген несиелер бойынша;
• клиенттерге берілген несиелер бойынша;
• инвеститцияға салымдар және субординарлық қарыздар бойынша;
• филиалдармен есеп айыру бойынша;
• лизингтік, факторингтік опреациялар бойынша.
• банктік қызмет үшін комиссиондық кірістеріне байланысты:
• аудару операциясы бойынша;
• бағалы қағаздарды сату, сатып алу бойынша;
• шетел валюталарын сату, сатып алу бойынша;
• сақтандыру операциясы бойынша;
• трасстық операциялар бойынша;
• кепіл беру бойынша,
• клиенттердің салымдары мен шоттарын жүргізу бойынша;
• басқа да комисиондық кірістер.
• бағалы қағаздар мен акциялар бойынша дивиденттер;
• есеп кассалық қызметі үшін клиенттерден төленген төлем, клиенттерден телеграфтық, телефондық шығындар төленуі;
• шетел валютасын сату, сатып алу немесе қайта бағалау бойынша кіріс;
• қайта бағаланған сатуға жарамды бағалы қағаздарджы сату, сатып алу кіріс;
• инкассация үшін төлем;
• кәсіпорындарға, мекемелер мен банктерге көрсеткен басқа да қызметі үшін төлем;
• банктің негізгі құралдарын және басқа да активтерін сату бойынша кіріс;
• банк шығыны есебінен өшіріліп, орнына салынған сома;
• осы жылда анықталған өткен кезең кірісі (өткен жылдағы қателіктерді табу): бұл кіріс түрі банктің клиентке артық төлеп жіберуінен талап етілген сый-ақылар мен комиссиялардан, қарыздардың ерте бастан үмітсіз деп жазылуынан және қарыздардың түсуінен құралады;
• банк қызметкерінен кінәсінен болған шығындар үшін төленген айып сомасы;
• алынған айып пұлдар, өсім-ақылар, тұрақсыздықтар және басқа да санкцияларды қолданудан түскен сомалар. Сонымен қатар есеп операцияларын жүргізудегі ережелерді бұзғаны үшін клиенттен алынған айып пұлдары да жатады;
• банк меншігіндегі мүлікті жалға беруіне байланысты түскен сома. Сонымен қатар, жасалынған келісім-шарттарға сәкес факторингтік және форфейтингтік операциялардың жүзеге асырылуынан болатын түсімдер.
• күтпеген кірістер (банктің күтпеген жағдайдан келетін кіріс түрі);
• банктің басқа да кірістері (бұған банктің басқа да әртүрлі кірістері жатқызылады).
  • банк шығындарының жіктелуі

Банк өз қызметін жүзеге асыру барысында көптеген банктік операцияларды жүргізеді. Операцияларды жүргізуде пайыздық, пайыздық емес және басқа да шығындары болады. банк осы опреацияларды жүргізуге арналған ғимараттары, құрылғылары және қызметкерлері болғандықтан оның әкімшілік және басқа да шығындары болады.

Екінші денгейлі банктердің шығындарын формасына және есепке алу тәсіліне қарай жіктеуге болады.

Формасына қарай, олар мынадай түрлерге бөлінеді:

• пайыздық шығындар;
• пайызсыз шығындар;
• басқа да шығындар.

Пайыздық шығындар - клиентердің талап ету және мерзімді депозиттері, басқа банктердің депозиттері бойынша, Ұлттық Банктен және басқа да банктерден алынған несиелік ресурстар үшін, сондай-ақ шығарған бағалы қағаздары бойынша төленген пайыздардан құралады.

Пайызсыз шығындарға - жалпы банктің операциондық шығындары мен  басқару аппаратын ұстау шығындары жатады.

Басқа да шығындар -  банктік операциялардың өзіндік құнына жататын резервтерді құру, салық төлеу шығындарын, бағалы қағаздар нарығында, валюталық нарықта алып-сатарлық опреацияларды жүзеге асыруға, банктің мүлкін сатуға және т.б. байланысты болатын зияндарды сипаттайды.

Есепке алу тәсіліне қарай банктік шығындарды мынадай түрлерге бөледі:

• банктің операциондық шығындары дегеніміз – есеп беру кезінде экономикалық пайданың ағымды түрдегі, активтерді қолдану түрінде немесе меншікті капиталдың азаюына әкелетін берешектің пайда болуы. Бұл банктің төлейтін салықтарының бір бөлігі (мүлік, жол, көлік, жер, ҚҚС, яғни бұл салықтар банктің операцияларының өзіндік құнына жатады) тартқан қаражаттар бойынша төленген пайыздар, негізгі құралдардың амортизациясы, арзан бағалы тез тозатын заттардың және материалдық емес активтердің тозуы, жалгерлік шығындары, жарнама, есептесу орталықтарының, пошта және телеграф қызметтері үшін төлемдер, оқытуға төлемдер, бланктер, ақпарат тасымалдаушылар, орайтын материалдар үшін шығындар және капиталдық емес сипаттағы басқа да шығындар;
• басқару аппаратын ұстау шығындары: жалақы, сый-ақы, ынталандыру ақысы, ғимаратты, құрал-жабдықтарды және жеңіл машиналарды ұстау, күзет, баланс, аренда, жарнама, көліктік үшін шығындар,іс-сапар және кеңес заттары үшін шығындар, яғни олар пайызсыз шығындарды білдіреді;
• банктің төлейтін айып пұлдар, пениялар және т.б. шығындары.

Банк шығыны ұлттық валютада негізгі әдіспен есептелінеді және мыналардан құрылады:

• алынған несиелер, депозиттер, лизингтік операциялар мен бағалы қағаздар операциялары бойынша төленген сый-ақылар мен комиссиондық төлемдер:
• клиенттердің есеп айырысу, ағымды және т.б. шоттары бойынша;
• кәсіпорындардың, мекемелердің, кооперативтердің және жеке тұлғалардың депозиттері мен салымдары бойынша;
• мекемелердің, бірлескен кәсіпорындардың және жеке тұлғалардың шетел валютасындағы ағымды шоттары мен салымдары бойынша;
• басқа банктерден уақытша алынған несиелік ресурстар бойынша;
• овернайт несиесі бойынша;
• шетел валютасын сату, сатып алу және қайта бағалауы бойынша шығын;
• бағалы қағаздарды сату, сатып алу бойынша, қайта бағалау бойынша, сонымен қатар бағалы қағаздарды шығару, орналастыруға байланысты шығындар;
• айналымға шығарылған депозиттік сертификаттар бойынша;
• банктің есеп кассалық және басқа да қызметі үшін төлем;
• пошталық, телеграфтық, электрондық операциялар шығыны;
• банк активтерін сатуға байланысты шығын;
• банктердің есеп кассалық қызметі үшін комиссия;
• банк активтерін сатудан болған зияндар;
• осы жылда анықталған өткен кезең шығыны (өткен жылдың қателіктерін табудан).
• Банк қызметін қамтамасыз етудегі әртүрлі шығындар:
• банк қызметкерлеріне еңбек-ақы төлеу бойынша шығындар;
• заңға сәйкес кезекті және қосымша төленетін төлем бойынша шығын;
• заңға сәйкес қызметкерлерді оқу демалыстарын ұсынудағы төлем;
• кадрларды дайындауға кеткен шығын;
• іс-сапар шығындары;
• қызметкерлердің банктен тыс еңбегі үшін төленетін төлем;
• негізгі құралдар мен МЕА-дің амортизациялық аударулары ;
• ғимараттар, құралдар, банктік инвентарларды жөндеу бойынша шығын;
• жылу, жарық, күзет үшін төлем;
• бланктерді, магнитті, ленталарды, басқа да материалдарды дайындау бойынша шығын;
• банктік құжаттарды, бағалы заттарды, ақшалай құралдарды сақтау және аудару бойынша шығындар;
• қызметкерлерді жұмысқа алу үшін ұйымдастырылған банктің шығындары;
• жарнамалық шығындар;
• аудиторлық, ақпараттық қызмет және кеңес алу үшін төлем;
• қонақтар қабылдау, мәдени шараларға бару және аудармашылар қызметінен болған шығындар;
• қызметтегі көліктерді ұстау шығыны;
• акция, облигация және басқа да қағаздарды шығару мен таратудағы шығындар (бағалы қағаздарға бланктер алу, типографиялық шығындар, бағалы қағаздарын таратқаны үшін басқа банктерге комиссиондық сый-ақы төлеу).
• заңға сәйкес салықтар мен міндетті аударулар бойынша шығындар;
• несиелерді, мүліктерді және басқадай тәуекелдерді сақтандыру бойынша шығындар;
• брокерлік, дилерлік және де тауарлық қызметпен маркетингтік қызмет бойынша шығындар;
• төленген айыппұлдар, өсім ақылар, тұрақсыздықтар және басқа да экономикалық санкцияларды төлеуі;
• әртүрлі шығындар мен жоғалтулар;
• күтпеген жағдайлар шығыны;
• басқа да шығындар.

2 бөлім.  Қаржылық нәтижені анықтаудағы кірістер мен шығындар есебінің көрінісі

2.1. банктің кіріс операциясының есебі

Банктің кірістер есебін жүргізу үшін IV класында мынадай шоттар ашылған:

4100 - «Ұлттық Банкте орналастырылған депозиттер бойынша сый-ақы (мүдделік) алумен байланысты кірістер».

4200 – «Сатуға арналған бағалы қағаздар бойынша сый-ақы алумен байланысты кірістер».

4300 – «Басқа банктерге ұсынылған несиелер мен аванстар бойынша сый-ақы алумен байланысты кірістер».

4400 – «клиенттерге ұсынылған несиелер бойынша сый-ақы алумен байланысты кірістер».

4500 – «Дилинг операциялары бойынша кірістер».

4600 – «Банктің комиссиондық кірістері».

4700 – «Банктің қайта бағалаудан кірістері».

4800  -  «Басқа да операциялық кірістері».

4900 – «Айыптар, өсім ақылар, тұрақсыздықтар».

4999 – «салыққа дейінгі кірістер».

Банк кірісін есептегенде оның сәйкестігі мен бақылануы қадағаланады. Қызмет көрсетілген кезде клиенттер мен енгізілген сомалар банк балансында бейнеленеді. Заңды және жеке тұлғаларға көрсетілген қызмет үшін алынған нақты ақша түріндегі комиссиондық кіріс:

Дт – 1001

                   Кт – 4801, 4802, 4920

4801 – «жалға беру бойынша кірістер».

4802 – «Басқа да операциялық кірістер».

4920 – «Басқа да кірістер».

Заңды тұлғаларға көрсетілген қызмет үшін нақты ақшасыз түрдегі комиссиондық кіріс:

Дт – 1051, 2203, 1351

Кт – 4250, 4300, 4400

Жеке тұлғаларға көрсетілген қызмет үшін нақты ақшасыз түрдегі алынған  комиссиондық кіріс:

  Дт – 2215 – 2223, 2211

 Кт – 4250, 4300, 4400

Келесі кезеңге төленетін кірістердің есебі, есеп беру кезеңінің  соңында жүргізіледі:

                                                Дт – 1740, 1860

  Кт – 4250, 4300, 4400

Төлем мерзімі жеткен кезде құжаттардың алдын-ала төлемі түскен кезде:

                                                Дт – 2751

                                                Кт –  4411, 4417

Ағымды айдағы несие немесе депозит үшін түскен құжаттардың сомасы:

Дт –2203, 1051, 1351

 Кт – 4250, 4300, 4400

Факторинг операциясы бойынша комиссиондық төлемдерді іздестіру үшін клиенттің ағымды шотынан ақша қаражаттарын өшіреді:

                                                       Дт – 2203

                                               Кт – 4407

4407 – «факторинг бойнша сый-ақы алумен байланысты кірістер».

Қарызды нақты ақшамен берген кезде қарызшыдан нақты ақшаны инкоссациялағаны үшін комиссиондық төлем іздестіріледі:

                                              Дт – 2221

                                              Кт – 4608 – комиссия

                                              Кт - 1001

Жалдық төлемді алған кезде:

                    Дт – 2203 – жалгердің  ағымды шоты

                       Кт – 4801 – жалға беру бойынша кіріс

Қаржылық лизинг бойынша сый-ақы есептегенде:

                                            Дт – 1730, 1740

                                            Кт – 4305, 4420

4305 – «Басқа банктерге ұсынылған қаржылық лизингтер бойынша сый-ақы алумен байланысты кірістер».

4420 – «Клиенттерге қаржылық бойынша сый-ақы алумен байланысты кірістер».

Негізгі құралды сатудан кіріс алғанда:

                                           Дт – 1001, 2203

                                              Кт – 4920, 4852

4852 – «Негізгі құралдарды сатып өткізуден түсімдер».

Бағалы қағазды немесе шетел валютасын өткізуден кіріс:

                                              Дт – 1859

                                              Кт – 4530

1859 – «Шетел валютасының  тенгедегі бақылау құны (ұзын валюталық позицияның)».

4530 – «Шетел валютасын сатып алу, сатумен байланысты кірістер».

Тауарлы материалдық артықтарды сатудан кіріс:

                                                Дт – 1001, 2203

                                                Кт – 4853

4853 – «Материалдарды сатып өткізуден түскен түсімдер».

Инкассация үшін төлем:

                                                        Дт – 2203

                                                        Кт –   4608

4608 – «Банктің басқа да комиссиондық кірістері».

Тексеру кезінде кассадан ақшаның артықшылығы табылса:

                                                       Дт – 1001

                                                       Кт – 4920

Ақша қаржыларын аудару қызметі үшін алынған комиссиондық төлем:

                                               Дт –2203

                                               Кт – 4601

4601 – «банк қызметінің аудару операциялары бойынша комиссиондық кірістері».

Банктің басқа да операцияларынан болатын айыптар, өсім-ақылар, тұрақсыздықтар үшін алынған төлем:

Дт – 1001, 2203, 1051

                                               Кт – 4900

Қарызшының несиені пайдаланғаны үшін сый-ақы қосылған, бірақ іздестірілмеген кезде:

                                                Дт – 1740

                                                Кт – 4411, 4417

2.2. Банктің шығын операциясының есебі

Банктің операциялық шығындары дегеніміз – есеп беру кезінде экономикалық пайданың ағымды түрдегі, активтерді қолдану түрінде немесе меншікті капиталдың азаюына әкелетін берешектің пайда болуы. Шығындар есептеу әдісі бойынша тенгеде есептелінеді, яғни ағымды айға немесе жылға тиісті бөлігі жіберіледі.

Осы шығындар есебі үшін V класта шоттар ашылған:

5020 – «Талап ету депозиті бойынша сый-ақы төлеумен байланысты шығындар».

5150 – «Филиалдар арасындағы есеп айырулар бойынша сый-ақы төлеумен байланысты шығындар».

5200 – «Клиент депозиттері бойынша сый-ақы төлеумен байланысты шығындар».

5300 – «Бағалы қағаздар және кері сатып алу бойынша сый-ақы төлеумен байланысты шығындар».

5450 – «Қамтуға ассигнования».

5500 – «Дилинг операциялары бойынша жоғалтулар».

5600 – «Банктің комиссиондық шығындары».

5720 – «Еңбек ақы төлеу, жол сапар және міндетті аударулар бойынша шыындар».

5740 – «Жалпы шаруашылық шығындар».

5780 – «Амортизациялық аударулар».

5900 – «Айыптар, өсім-ақылар, тұрақсыздықтар».

5940 – «Күтпеген шығындар».

5999 – «Табыс салығы»

Банктің операциялық шығынының көп бөлігін алынған депозиттермен несиелер бойынша сый-ақылар құрайды.

Міндеттемелер бойынша сый-ақыларды есептегенде:

                                                      Дт – 5020, 5055

                                               Кт – 2700, 2720

Комиссиондық шығындар төленген уақытта немесе төлеуші келіскенде қабылданады:

                                              Дт – 5601 - 5608

                                               Кт – 1051, 2203

Талап ету аманаты бойынша шотты жабы кезінде банк аманат қалдығына сый-ақы сомасын аударады:

                                               Дт – 5211

                                               Кт – 2211

 5211 – «Талап ету аманаты бойынша сый-ақылық шығындар».

Шұғыл аманаты бойынша шоттардың жабылуы немесе келісім-шарттың аяқталуы бойынша сый-ақы сомасын аудару кезінде:

Дт – 5215, 5217, 5219

                                               Кт – 2215 - 2223

5215 -5219 – «Қысқа, орта , ұзақ мерзімдері бойынша сый-ақы төлеумен байланысты шығындар».

Жай жалға берілген құралдар бойынша амортизациялық аударымдар банкпен қарастырылған нормалар бойынша есептелінеді және келесі өкізбе құрылады:

                                               Дт – 5785

                                               Кт – 1696

Жалдық төлемді арендодательге төлеген кезде:

                                                 Дт-5801

«Жай жалға беру бойынша шығындар»

                                                 Кт-2203

Қаржылық лизинг бойынша амортизация есептеген кезде:

                                                 Дт-5784

                                                 Кт-1695

Бағалы қағаздарды қайта бағалау бойынша шығындар:

                                                 Дт-5510 , 5520

                                                 Кт-1152, 1201

Акция бланкісін алғанда және қаржы аударғанда оларды дайындау үшін Ұлттық Банк:

                                                  Дт-5802

« Басқада операциялық шығындар»

                                                  Кт-36214

                                                 Кіріс-7339

Бағалы қағаз бойынша сый-ақы мен жеңілдік сомалары олар өшіргенге дейін әр бір сый-ақы төлеуде белгіленеді. Қосылған пайыздар сомасы ай сайын банктік шығындарына жіберілгенде, келесі шоттар бойынша 5250, 5301, 5303 (айналымға шығарылған бағалы қағаз бойынша сый-ақы төлеумен байланысты шығындар):

                                                 Дт-5250, 5301,5303

                                                 Дт-2803 - сый-ақы

                                                 Кт-1803 - жеңілдік

Негізгі құралдар бойынша есептелген тозу құны:

                                                Дт-5781-5787

                                                 Кт -1692 – 1697

5781 – «Ғимараттар мен үйлер бойынша амортизациялық аударымдар».

5782 – «Компьютерлік техникалар бойынша аударулар».

5783 – «Басқа да негізгі құралдар бойынша амортизациялық аударымдар».

5784 – «Қаржылық лизинг бойынша қабылданған негізгі құралдар бойынша амортизациялық аударулар».

5785 – «Жалға беруге негізделген негізгі құралдар бойынша амортизациялық аударулар».

5786 – «Жалға алынған үйлер және күрделі шығындар бойынша амортизациялық аударулар».

Клиенттердің операциялары бойынша пошталық және телеграфтық шығындар:

                                                  Дт – 5920

                                                  Кт – 2203, 1051

Жұмсалған материалдардың құны:

                                                    Дт – 5748, 5744

                                                     Кт – 1602

 Қамтамасыз етуді резервтеу бойынша шығындар:

                                                  Дт – 5452, 5455, 5456

                                                  Кт – 1439, 1465, 1469

 Төленген айып және өсім-ақылар:

                                                Дт – 5900

                                                   Кт – 2203, 1051

  Несие алынған кезден төлену мерзімі соңына дейін ай сайын сый-ақы есептелінеді:

                                                  Дт – 5054, 5215

                                                  Кт – 2705, 2720

Банк шығынының көп бөлігі басқару аппаратын ұстау шығындары құрайды.

5721 – «Басқарма әкімшілік шығындары».

5722 – «Қызметкерлердің еңбек ақысын төлеу шығындары».

5723 – «Жұмысшылардың еңбек ақысын төлеу шығындары».

Ұлттық Банк осы шоттар бойынша және екінші деңгейлі бас банктер шығындар мөлшерін әрбір филиалға бекітеді. Жалақы айына бір енмесе екі рет беріледі. Айдың алғашқы жартысында жлақы төлегенде:

                                                  Дт – 5721-5723

                                                  Кт – 1001

Айдың екінші жартысында жалақы есептеген кезде бір-ақ төленбеген несиеге алынған тауар үшін жалақыдан ұстаулар, аударуға дейінгі жеке сақтандыру және берулер 2854-ші шотта есептеледі. Бұл кезде келесі өткізбе құрылады:

                                                  Дт – 5721-5723

                                                  Кт – 2854

Табыс салығы жалақыдан ұсталынғанда:

                                                  Дт – 5721-5723

                                                  Кт – 2851

Басқа да жалақыдан ұстаулар:

                                                  Дт – 5721-5723

                                                  Кт – 2854

Табыс салығын аударған кезде:

                                                  Дт – 2851

                                                  Кт – 1051

Жалақыдан басқа да ұстаулар аударған кезде:

                                                  Дт – 2854

                                                  Кт – 1051

Айдың екінші жартысына жалақы төленген кезде:

                                                  Дт – 2854

                                                  Кт – 1001

Техника, байланыс қызметінің, кеңсе құралдарының шығынын төлеген кезде:

                                                  Дт – 5742

                                                  Кт – 2203, 1051

Егер алынған аванстан жұмсалған шығын сомасы аз болса, онда:

                                                  Дт – 5724, 5725 – шығын сомасына

                                                  Дт – 1001 – айырма сомасына

                                                  Кт – 1854 – аванс сомасына

Егер жұмсалған шығын берілген аванс сомасынан көп болса онда:

                                                  Дт – 5724, 5725 – шығын сомасына

                                                  Кт – 1001 – айырма сомасына

                                                  Кт – 1854 – аванс сомасына

5824-5826 – «Басқарма әкімшілік, қызметкерлер, жұмысшылар іс-сапр шығындары».

Барлық екінші денгейлі банктер табыс салығының мүмкін бөлігін 33-ші нұсқауға сәкес, әр айдың 20-шы күнінен кешіктірмей аударуға міндетті болып табылады.  Бюджеттік жіктелу бойынша қай кезең үшін есеп айыру жүргізілетіндігі көрсетілген тапсырысына сәйкес табыс салығын аударады:

                                                  Дт – 1851

                                                  Кт – 1051

Тоқсан аяқталғанда бас банкте тоқсандық табыс салығын есептеу бойынша есеп айыру жүргізіледі және 1851 шот 5999 шотқа жабылады:

                                                  Дт – 5999

                                                  Кт – 1851

Егер үш ай үшін аванс түрінде тоқсандық есеп айырудан көп болса, онда жағымсыз айырме мерзімінен бұрын төленген салық болып табылады және 2857 шотта банк алдындағы салық инспекциясының берешегі ретінде есептеледі немесе 1857- «мерзімінен бұрын төленген табыс салығы» деген шотта есептелінеді:

                                                          Дт – 1857

                                                  Кт – 5999

Егер нақты төлемдер тоқсандық сомадан аз болса, онда жағымды айырма мерзімі ұзартылған салық болып табылады және банк берешегі ретінде 2857 – «мерзімі ұзартылған табыс салығы» деген шотта есептелінеді:

                                                  Дт – 5999

                                                  Кт – 2857

2.3. Қаржылық нәтиже, таза кіріс есебі мен талдауы

Банктің қаржылық нәтижесін анықтамас бұрын кірістер мен шығындарға көңіл бөліп талдаған жөн.

Капитал, банктің қаржылық жағдайының ең маңызды көрсеткіштерінің бірі дедік. Ал капиталдың тұрақты жағдайын сәйкес табыстарсыз қолдану мүмкін емес. Банк неғұрлым рентабельді жұмыс жасаған сайын соғұрлым жыл сайын өзінің капиталын толдықтырып, акционерлеріне пайда беріп отырады. Акционерлер банктің одан әрі дамуына жағдай жасайды, ал шығындар банктің капиталын азайтып немесе жойып жіберуі мүмкін. Өз табыстарын қайиара алмаған акционерлер капиталды инвестициялауды тоқтатып, соның салдарынан банк банкротқа ұшырауы мүмкін. Сондықтан банктің табыстары үздіксіз қашықтан бақылау қажет. Банк өз қызметін жүзеге асыру барысында көптеген банктік опреацияларды жүргізеді. Операцияларды жүргізуде пайыздық, пайыздық емес және басқа да шығындары болады. банк осы операцияларды жүргізуге арналған ғимараттары, құрылғылары және қызметкерлері болғандықтан, оның әкімшілік шығындары да болады. ал осы шығындарды жабу көзі банктің табысы болып табылады, сондықтан банк өзінің табысын тиімді болу саясатына негіздеп, бос шығындарды қысқартып, табыстың көп бөлігін банктің дамуына, өсуіне және капиталдануына жұмсауы керек. Осы орайда банктің шығындарын талдау маңызды орын алады.

Банктің шығындарын талдауда қарастыратын негізгі мәселелер мыналар:

• шығындардың құрылымы;
• пайыздық шығындардың көлемі;
• пайыздық емес шығындар мен басқа да шығындардың көлемі;
• әкімшілік шығындар.

Табыстылық пен рентабельділік банктің жұмысының маңызды көрсеткіштері болып табыады. Табыстылықты талдауда ең алдымен мынадай факторларды ескеру қажет:

• банкте уақыт өткен сайын өзінің құнын жоғалтатын активтердің (құралдар, негізгі құралдар) амортизациялау тәжірибесі бар ма?
• салық бойынша қарыздың есептелуі дұрыс жүргізіле ме?
• салықты төлегеннен кейін акционерлерге дивидент түрінде төленген сомалардың есеп баптарында көрсетілуін тексеру.

Өйткені дивидент түрінде төленген таза кірістің жоғары болуы банктің пайдасының көп бөлігін өзінің капиталын көбейтуге жіберілетін бөлінбеген пайда түрінде сақтамағанын көрсетеді.

Осыған орай банктің кірісі мен шығынын анықтауда және оны талдауда Қазақстандағы белгілі бір банкті мысал етіп алып отырмын.

1-кесте

Баптардың атауы	31 желтоқсан 2004 ж., мың тг	31 желтоқсан 2003ж., мың тг	өзгеріс сомасы, %-пен	ауытқу сомасы, мың тг
Пайыздық кірістер	6972704	4292225	1,62	2680479
Пайыздық шығындар	-4205353	-2610795	1,61	-1594558
заемдар бойынша ықтимал шығындар резервтері қалыптастырылғанға дейінгі, сый-ақы алуға байланысты таза кіріс	2767351	1681430	1,65	1085921
Заемдар бойынша ықтимал шығындар резервтері	-1308020	-1088188	1,20	-219832
Таза пайыздық кіріс	1459331	593242	2,46	866089
Комиссия және алымдар түріндегі кірістер	1380436	615788	2,24	764648
Комисия және алымдар төлеу бойынша шығындар	-113119	-61927	1,83	-51192
Шетел валютасымен операциялар бойынша таза кірістер	45793	234845	0,19	-189052
Бағалы қағаздарды сату-сатып алудан таза кірістер	128062	141496	0,91	-13434
Басқа да кірістер	70302	82967	0,85	-12665
Пайыздық емес таза кірістер	1511474	1013169	1,49	498305
Операциялық кірістер	29708005	1606411	1,85	1364394
Операциялық шығындар	-2082336	-1363219	1,53	-719117
Опреациялық қызметтен болған кірістер	888469	243192	3,65	645277
Басқа да операциялардан болған зияндарға резервтер құру	27866	6352	4,39	21514
Салыққа дейінгі пайда	860603	236840	3,63	623763
Салыққа төленген шығындар	-	-29,29	-	-
Таза кіріс	860603	207550	4,15	653053

*  «банки Казахстана» №5, 2005ж

Банк өзінің кірістерімен шығындары бойынша қаржылық қорытындысын анықтайды. Банктің қаржылық нәтижесі – кіріс пен шығынның айырмасын білдіреді. Егер бұл айырма жағымды «+» болса, банктің қаржылық көзі бойынша таза кіріске ие болғандығын, ал жағымсыз «-» болса, банктің зиянға ұшырағандығын білдіреді. Банктің таза кірісі- бір кезеңде кірістің шығыннан артылуынаан, ал зияны-керісінше кірістің шығынннан төмендеуінен түзеледі. Банктер заңға сәйкес тоқсан, жыл сайын 2-нысан қажылық нәтижесі туралы есеп беруі керек.

Таза кіріс=кіріс-шығын

Банктің тоқсанда алған таза кірісі көлемін ҚҰБ белгілеген міндетті аудару негізінде салық ақысы ретінде мемлекеттік бюджетке 30%, ал резерв капиталына акционерлердің қалауы бойынша ақша аударылады. Осы мөлшер бойынша аударуларды орындағаннан кейінгі сома банк белгілеуі бойынша әртүрлі қорларды көбейтуге жұмсалады. ҚҰБ талабы бойынша таза кірістен бөлінбеген соманың қалдығы 0 тең. Егер бұл мөлшер сақталмаса белгіленген көлемде айыппұл салынады. Тек қана ҚҰБ алған рұқсаты бойынша ЕДБ қосымша капитал құру мақсатында таратылмаған таза кірістен сома қалдыра алады.

• бұнда банктің ТК көлемі дивидетте анаықталады;
• бұнда бұл коэффиционттің өсуі ТК пен МК көбейтеді
• әуекілділікті анықтауға мүмкіндік береді.

Қаржылық нәтиженің анықталуымен таза кірістің таратылуы бухгалтерлік есепте былай бейнеленеді.

ЕДБ-тің барлық филиалдары кіріс және шығын бойынша қалдықтарды өздерінің келісім-шарттары бойынша бас банктерге аударып отыруы тиіс, яғни осы шоттар бойынша қалдықтар есеп беру кезеңіне қарай 0-ге теңесуі керек.

Филиалдар кіріс бойынша шоттарды жапқанда:

                                                            Дт – 4051-4942

                                                            Кт – 1351

Шығын бойынша:

                                                            Дт – 1351

                                                            Кт – 5021-5942

Бас банкте кіріс бойынша:

                                                            Дт – 2151

                                                            Кт – 4051-4942

Шығын бойынша:

                                                            Дт – 5021-5942

                                                            Кт – 2151

Бас банк есеп беру кезеңі үшін қаржылық қорытындыны анықтау үшін активті-пассивті 4999-«Салық кірістер» деген шоттар ашылған. Бұл шоттар банктің шоттағы шығындары мен кірістері бойынша жабылады.

Кірістерді жапқанда:

                                                            Дт – 4050-4942

                                                            Кт – 4999

Шығындарды жапқанда:

                                                            Дт – 4999

                                                            Кт – 5021-5942

3599 шоттың дебеті мен кредитін біріктіру бойынша қорытынды анықталады. Осы шоттың кредиттік сальдосы – « Таза кіріс», ал дебеттік сальдосы – «Зиян». Мысалы, банк бюджетке 120000 теңге аудару керек, оған дейін 100000 теңге аударылған. Яғни банк 20000 теңге қайта аудару қажет. Аударылған сома 2857 – «мерзімі ұзартылған табыс салығы» деген шотта есептелінеді.

                                                            Дт – 5999-120000 теңге сомасына

                                                            Кт – 1851-100000 теңге сомасына

                                                            Кт – 2857-20000   теңге сомасына

Егер қызмет қорытындысы бойынша банктен табыс салығының сомасы айырма сомасынан төмен болса, онда айырма сомасы  1857 – «мерзімінен бұрын табыс салы» деген шотында көрсетіледі. Мысалы, тоқсан бойынша 100000 теңге аударылған, ал жалпы 85000 теңге аудару керек:

                                                            Дт – 5999-85000 теңге сомасына

                                                            Дт – 1857-15000 теңге сомасына

                                                            Кт – 1851-100000 теңге сомасына

Жыл аяғында соңғы қорытындыдан кейін 3599 шоттан кіріс пен шығын бойынша салық салынбаған соманы табамыз, яғни таратылмаған пайданы анықтаймыз.

Алынған таза кіріс сомасына:

                                                            Дт – 4999

                                                            Кт 3299

Ал зиян сомасына:

                                                            Дт – 3599

                                                            Кт – 4999

3599- шоттан тарату бюджетке төлемді қоспағанда акционерлер жиналысымен бекітілген пайызға сәйкес жүргізіледі. Алынған кірістен  бірінші кезекте бюджетке табыс салығы бойынша қаржы аударылады. Ал қалған сомасынан белгіленген пайыз бойынша дивидент төлеуге жіберіледі:

                                                            Дт – 3599

                                                            Кт – 2853

Егер банк қаржылық қызмет қорытындысында таза кіріс алмаса, онда дивидент төлеу, резерв капиталынан жүргізіледі.

                                                            Дт – 3510

                                                            Кт – 2853

Акционерлерге дивидент төлеген кезде 2853 шот жабылады:

                                                            Дт – 2853

                                                            Кт – 1001,2211,2203

Ал енді таза кірісті анықтауда ҚР-ғы ең ірі 9 банктің қаржылық нәтижесіне көңіл аударыңыздар

2 кесте

	Активтер,млрд.тг	Активтің өсуі		Қаржы нәтижесі,млн.тг
		млрд.тг	% б/ша
Казкоммерцбанк	704,06	269,8	62,1	8689,3
Тұран Алем банк	618,30	245,7	65,7	7303,0
Халық банк	393,25	143,7	57,6	8088,1
АТФ банк	174,30	78,9	82,6	2957,4
Альянс банк	119,86	69,6	138,3	860,6
Нұр банк	89,39	27,6	44,6	1903,4
Каспий банк	79,76	25,0	45,7	1177,7
Евразиялық банк	78,02	27,6	54,7	1563,9
Валют-Транзит	50,04	18,5	58,6	1100,7
Барлығы	2307,0	878,8		33644,1
Банк жүйесі	2689,9	1012,0	60,3	31700,0
Бұл кесте сенімділік емес, активтердің көлемі бойынша орналасқан.

       *«Деловая неделя» 8 наурыз, 2005

3 Бөлім.  Қаржылық нәтижеге әсер ететін факторлар

Банк өз қызметінің нәтижесінде таза кіріс немесе зиян шегеді. Қызметінің жақсы жүруі таза кіріс әкеледі. Таза кіріс көлемі – салыққа дейінгі пайыздық,  пайызсыз кіріс пен пайыздық , пайызсыз шығынға тең.

Бағалы қағаз бойынша операциялар таза кіріске әсер етеді. Бағалы қағаз бойынша кіріс немесе шығынға ұшырауы мүмкін. Егер де бағалы қағаз мемлекеттік болса, онда оның өтімділігі де, кірістілігі де жоғары болады. бұл бағалы қағаздан түскен кірісті банк жалпы пайыздық кіріс құрамына қосады. Ал несиеге келсек, бұл банктің ең көп кіріс табу көзі болып табылады. Бірақ тәуекелділігі де жоғары болып саналады. Банктер бұл операция түрінен кіріс табады, егер де ол операция қайтымды болса. Қазіргі таңда банктердің таза кірісіне осы проблемалық несиелер кері әсер етеді. Себебі, несиелік зияндарды жабуға құрылған резервтер банктің таза кірісін төмендетеді. Егер несие тәуекелділігі жоғары болса, онда банк бағалы қағаз бойынша кірістерді көздейді.

Қаржылық нәтижеге тағы бір әсер етуші фактор активтердің орналасуы. Сондықтан активтерді дұрыс орналастыра білу қажет.

Актив – акцияның қозғалмайтын мүлкі.  Ол ө құзырындағы қозғалмайтын мүлікті сатып капиталын көбейе алады. Бұл ағымды кіріске әсер етеді. Таза кіріс екіге жіктеледі: акционерлерге және бөлінбеген таза кіріске – банк ресурсының базасын көбейтеді.

Дегенмен, қазіргі таңда Қазақстан банктерінің қызметі соңғы жылдары жоғарылап келе жатыр. Бұл банктердің кірістілігі жоғары екендігін статистикалық мәліметтерден көріп, байқаға болады. бұқаралық ақпараттардан банктердің жоғарғы нәтижеге жетіп кірістілігін ұлғайтқанын көруге болады. соның ішінен мына мәліметтерді, яғни Қазақстан банк секторының кірістілігін ұсынамын.

3-кесте

Банк секторының кірістілігі, млрд тг	01.11.03	01.11.04	өзгеріс, %-пен
Сый-ақы алуға байланысты  кірістер	110,7	170,1	53,7
Сый-ақы төлемін жасауға байланысты шығындар	48,1	73,4	52,6
Сый-ақы алуға байланысты таза кіріс	62,6	96,7	54,5
Сый-ақы алуға байланысты емес кірістер	66,1	82,5	24,6
Сый-ақы төлемін жасауға байланысы жоқ шығындар	103,2	137,5	33,2
Сый-ақы алумен байланысы жоқ таза кіріс	-37,1	-55,0	48,6
Көзделмеген баптар	2,5	1,0	-60,0
Табыс салығы төленгенге дейінгі таза кіріс	28,0	42,7	52,5
Табыс салығын төлеуге байланысты шығындар	2,6	5,1	96,2
Табыс салығы төлеггеннен кейінгі	25,4	37,6	48,0

    * «Қаржы хабаршысы» №12 / 2004

Кірістілік 2004 жылғы 1 қарашада  екінші деңгейдегі банктер 37,6 млрд. теңге мөлшерінде (2003 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша – 25,4 млрд. теңге ) жиынтық таза кіріс алды. Кірістердің жиынтық  мөлшері 253,9 млрд.теңге болды (2003 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша – 180,1 млрд. теңге), шығындар – 216,3 млрд. теңге (2003 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша – 154,7 млрд. теғге ) болды.

Мынаны атап өткен жөн 2004 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша банктер өткен жылдың осыған ұқсас кезеңімен салыстырғанда 48,0 пайызға артық таза кіріс алды.

Пайыздық кірістер құрылымында клиенттерге берілген несиелер бойынша (84,5 пайызға немесе 143,7 млрд. теңге) сый-ақының төленуіне байланысты кірістер біршама көп орын алады, ал пайыздық шығындар құрылымында – клиенттердің талаптары бойынша (66,6 пайызға немесе 48,9 млрд. теңге) төленген сый-ақыларға байланысты шығындар орын алады.

Дилингтік операциялар бойынша таза кіріс 8,6 млрд. теңге болды (01.11.03 ж жағдай бойынша – 7,9 млрд. теңге).

Табыс салығы төленгенге дейінгі таза кірістің жиынтық активтерге (ROA) қатынасы 1,79 пайыз (01.11.03 ж. жағдай бойынша – 1,77 пайыз) болса, табыс салығы төленгенге дейінгі таза кірістің меншікті капиталына (RОА) қатынасы 13,36 пайыз болды (01.11.03 ж. жағдай бойынша – 12,71 пайыз).

4-Кесте

Банк секторының кірістілігін сипаттайтын жиынтық көрсеткіштер	01.11.03	01.11.04
Табыс салығы төленгенге дейінгі таза кірістің жиынтық активтерге қатынасы (ROA)	1,77	1,79
Табыс салығы төленгенге дейінгі таза кірістің меншікті капиталына қатынасы (ROЕ)	12,71	13,36
Сый-ақы алуға байланысты кірістердің жиынтық активтерге қатынасы	6,99	7,13
Сый-ақы алуға байланысты кірістердің жиынтық несие портфелінің несиелеріне қатынасы	9,51	8,93
Дилингтік операциялар бойынша таза кірістің табыс салығы төленгенге дейінгі таза кіріске қатынасы	28,21	20,14
Сый-ақы төлеуге байланысты шығындардың жиынтық міндеттемелерге қатынасы	3,41	3,44
Жиынтық активтерге резерв жасауға шығындардың қатынасы	2,16	2,02

* «қаржы хабаршысы», №12/2004

Банк секторының шоғырлануы 2004 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша үш ірі банктің банк секторының жиынтық активтеріндегі үлесі қаңтарда

62,42 %-тен қазанда 61,04%-ке деәін кеміді. Сондай-ақ, үш ірі банктің банк секторындағы жиынтық активтеріндегі үлесі де 64,11%-тен 62,49%-ке дейін кеміді.

Үш ірі банктің банк секторының жиынтық несиелік портфеліндегі үлесі 65,45% болды. Сондай-ақ, жеке тұлғалар депозиттерінің 65,05%-ті үш ірі банкте шоғырланғанын атап өткен жөн.

5-кесте

Жиынтық банк секторының үлесі	01.01.04	01.11.04
Үш ірі банктің активтері	62,42	61,04
Үш ірі банктің міндеттемелері	64,11	62,49
Үш ірі банктің меншікті капиталы	50,95	53,93
Үш ірі банктің несиелік портфелі	65,33	65,45
Үш ірі банктің клиенттерінің депозиттері, оның ішінде:	64,68	63,59
-заңды тұлғалардың	62,86	63,01
-жеке тұлғалардың	68,01	63,95

* «қаржы хабаршысы», №12/2004

Қорытынды

Қазіргі таңда ірі банктер кірістілігі және сенімділігі мен айтарлықтай жоғарғы рейтингті иеленген. Бұл банктер қатарынада «Тұран Әлем» банкі, «казкоммерцбанкі» , «Халық банкі» жатады. Болашақта Казкоммерцбанк Т23,8 млрд көтеруге, Халық банкі стратегиялық инвесторларды іздестіруде, ал Альянс банкі 2007 жылға дейін 100 млн доллар көтеруге ұмтылған т.б. банктер өзінің капиталын көбейтуге ұмтылады.

Бәсекелес орта банк қызметінің талдамалық ортасы болып табылады. банк осы бәсекелестік ортада жеңіп шығып, капиталын көтеру үшін және өз қаржылық нәтижесін ұлғайту үшін әртүрлі әдістер іздестіруде. Кейбір жағдайда көптеген банктер акциялық жағдайларға байланысты, инвестрларға тартымсыз бағалы қағаз. Бұндай жағдайда банктің проблемалық жағдайларын құрылтайшылық қаржылар және стратегиялық инвестицияның қаржылары арқылы көбейтеміз және де банкте өз жағдайын қалыптастыру үшін менеджерлік басқару және аналитикалық бөлімде өте жүйелі қызмет құралуы. Әрбір банкте кірісті көбейту және шығынды азайту мәселесі басты поблемасы.

Қорыта келгенде қазіргі таңда Қазақстан банктерінің қызметі Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдері бойынша алдыңғы қатарда. Бұл бір жағынан банктердің қызметінің жақсы жүріп жатқанын және де кірістілігінің жоғарғы көлемде екенін көрсетеді.

Бұған себеп Қазақстан банктері жылдан жылға дамып өз қызметін кеңейтіп жатыр. Бұл меліметтерді статистикалық көрсеткіштерде байқадыңыздар.

Қазіргі банктер сенімділігі жоғары және тұрақтылығы мен кірістілігі де айтарлықтай дәрежеде.

Болашақта Қазақстан банктері өз қызметін кеңейтіп елдің сенімділігін арттырып және жоғарғы көлемдік кірістілігіне ие болатынына сенеміз. 

Қолданылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі;
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Заңы 30. 03. 1995. №2155 (өзгерістер мен толықтыруларды қоса 30. 05. 2001. №182-II);
3. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Банктер және банктік қызмет туралы» Заңы 31. 08. 19995. №2444 (өзгерістер мен толықтыруларды қоса 25. 04. 2001. №179-II);

• «Пруденциалды нормативтер туралы» ережелер 23. 05. 1997. №219 (өзгерістер мен толықтыруларды қоса 02. 06. 2000. №265);
• Ұлттық Банктің Қаулысы «екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталының минималды мөлшері» 02. 06. 2001. №192;
• Банковское дело. Под ред. Сейткасымов Г.С. – Алматы «Қаржы-Қаражат», 1998;

7. Қалғұлова Р. Ж. Екінші деңгейлі банктердегі бухгалтерлік есеп –Алматы, 2005;
8. Банковское дело. Под ред. Лаврушина О.И. – М: «Финансы и статистика».1999
9. Словарь банковских и финансово-экономических терминов Под ред. Н. К. Мамырова.- Алматы: Экономика, 1999
10. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Хабаршысы
11. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Статистикалық Бюллетень
12.  Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Экономикалық шолу
13. Қазақстан Республикасының «Банки Казахстана»
14. «Деловая неделя» №5,8,16, 2004-2005ж.