Биылғы жыл бұрынғы жылдан өзгерек. Мұнай бағасы 30 долларға дейін төмендеп, бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан да тыс қалдық. Экономист Мақсат Халық жылды қортындылап, ел экономикасындағы өзгерістерге қатысты ойымен бөлісті.

– Мақсат Әбілахатұлы, тағы бір жыл аяқталды. 2016 жылғы Қазақстанның экономикасын қалай бағалайсыз?

– Шыны керек, Қазақстан үшін 2016 жыл оңай болды деп айта алмаймын. Әлемдегі мұнайлы елдерде қаржылық дағдарыс болғанын да білеміз. Сол дағдарыс Қазақстанға да әсер етпей қоймады. Себебі Қазақстанның экономикасы - микроэкономикалық аймақ. 17 млн ғана халқы бар. Ал бізге  17 млн халықты қамтамасыз ететін тауарды немесе азық-түлікті киім-кешекті жасап шығарсақ болды. Біз экономикадағы тауар айналымын, ақша, капитал айналымын  миллиардтаған халқы бар Қытаймен салыстыра алмаймыз. Өйткені ол жақта миллиард халықты қамтамасыз ету керек деген мәселе бар. Сондай-ақ, әлемде болып жатқан экономикалық процестердің салқыны бірден бізге тиеді. Яғни кез келген саяси жағдай, қаржылық дағдарыстар Қазақстанды айналып өтпейді. Енді 2007-2009 жылдардағы дағдарысты айтатын болсам, 2009 жыл Қазақстан экономикасының тоқырау жылы болды деуге болады. Яғни дағдарыс ең төменгі шегіне жетті. Ол кезде ЖІӨ өсімі 1,2%-ды құраған. Ал 1,2% өсім 2015 жылдың қорытындысында болды да, биыл бұдан да төмен дәрежеге жетті. Алғашқы алты айда біз минуста болдық. Алты айдан кейін Ұлттық экономика министрінің мәліметі бойынша 0,1-ге көтерілдік деді. Кейін тоғыз айдың, он айдың көрсеткішін айтты. Жыл соңына дейін 0,5% болады деп келе жатқан едік соңғы 11 айдың қорытындысында 0,8%  болды. Енді 1%-ға дейін өсім болып қалады деп жоспарлап отыр.

– Бұл өсім қалай есептеліп отыр?

– Негізі бұл өсімді қамтамасыз етіп отырған Ұлттық қор. Өйткені қаржылық дағдарыс кезінде біз көп ақшаны алып, экономикамызға пайдаланып отырмыз. Осының есебінен өсім болды деуге болады. Дегенмен 1%-дық өсіммен үкімет ешуақытта мақтана алмайды. Себебі экономикада ол стагнация яғни экономиканың дамымай ұзақ уақыт бойы бір қалыпта тұруы деп аталады. Ал халықтың әлеуметтік деңгейінің негізгі көрсеткіші болып табылатын жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің көлемі 2015 жылдың қорытындысы бойынша 10590 доллар болған.  Неге доллармен айтып отырғаным түсінікті шығар. Себебі дүниежүзілік рейтингтік агенттіктер доллармен есептейді. Әлемдік стандарттар бойынша жан басына шаққандағы ЖІӨ 10 000 доллар болса, халықтың табыс деңгейі орташа болып есептеледі. 20 000 доллардан жоғары болса халықтың табыс деңгейі жоғары деп саналады, ал 10000 доллардан төмен болса кедей елдердің қатарына жатқызылады.

2015 жылы теңге мен доллардың жылдық орташа бағамы 221,73 болған. Ең тамаша көрсеткіш бізде 2013 жылы жан басына шаққандағы ЖІӨ-ң көлемі 13 611 доллар болған. Қазақстан дәл сол жылы 50 дамыған елдің қатарына кіріп еді. Бірақ ол кездегі теңге мен доллардың жылдық орташа бағамы 152,13 доллар болған.

– Жыл бойы жиі өзгерген көрсеткіш - доллар курсы. Қорытынды қалай болды? Экономикаға әсері қандай?

– Мемлекет доллардың орташа бағамы 340 теңге шамасында болады деп жоспарлап отыр. 320 теңгеден төмен түсірмейді. Осы аралықта Ұлттық банк интервенция жасап ұстап отырды. Ал егер орташа баға 340 теңге деп есептейтін болсақ, жан басының ішкі өнімі 7 мың доллар шамасында болады. Демек Қазақстан әлемдік стандарттар бойынша кедей елдердің қатарына қосылады деген сөз. Бұлай неге анық айтып отырмын? Өйткені халықта оны көріп отыр. Кейбір азаматтар айтады «біз деген азық-түлік заттарын теңгеге сатып аламыз, бұл жерде доллардың қатысты қанша?» дегендей. Бұл жерде айту керек бір нәрсе бар. Біздің халық шетелдің заттарын жақсы көреді. Импорттық өнімдерді жақсы тұтынамыз. Өзімізге «комфорт»  жасағанды жақсы көреміз. Яғни қарапайым тұрмыстық химия заттарына дейін бәрін шетелден аламыз. Киетін киімімізді, тұрмыстық техниканы айтпай-ақ қояйын. Бұлардың бәрі доллармен келеді. Долларға тәуелділігіміз осы жерден-ақ көрініп тұрады. Осы тұрғыдан халыққа, мемлекетке доллар бәрібір қажет.

– Яғни долларсыздандыру біз үшін өте қиын мәселе?

– Иә, өте қиын. Біз долларсыздандырамыз, халықтың санасынан өшіреміз деп Ұлттық банк нақты іс-шаралар жасап жатыр. Жылжымайтын мүлік, көлік бағалары теңгемен белгіленіп жатыр. Бірақ бәрібір реалды түрде қарайтын болсақ, халық доллармен ойлайды. Теңгемен белгіленген күннің өзінде долларға шағып есептейді. Есептескенде де доллармен есептеседі. Тек келісім шартқа теңгемен жазуы мүмкін.

–Ал осы жылы қабылданған ірі шешімдерге қатысты қандай ойыңыз бар? Қандай-да бір қате шешімдер болды ма?

– Ең үлкен қателік премьер-министрді тым кеш ауыстырды деп есептеймін. Мәсімов үкіметінің дағдарысқа қарсы «Нұрлы жол» бағдарламасын жүзеге асыру барысында қауқарсыздығы өткен жылы-ақ байқалған болатын. Алайда кейбіреуі ойлаған шығар «Мәсімов 2007-2009 жылғы дағдарыстан алып шыққан тұлға болғандықтан бұл жолы да өзі болу керек» деп. Алайда дағдарыс кезінде осы бағдарламаларды жүзеге асыратын жаңа тұлғаның болғаны керек еді. Осыны ең үлкен қате шешім деп айуға болады. Бұл ертерек қабылданатын шешім еді деп ойлаймын.

– Яғни жаңа премьердің дағдарыс кезіндегі әрекетін көре алмадық?

– Дағдарыстың ең төменгі шегі осы жылы болайын деп тұр. Болжамдар бойынша егер қойылған талаптар орындалатын болса келер жылы біздің жағдай жақсарады. Әрине біз мұнайға тәуелді елміз. Ал осы жылдың басында мұнайдың бағасы 27 долларға дейін құлады. Бұл біздің үкімет үшін «шок» болды. Күтпеген жағдай. Айтылғанмен, жағдай нақты осылай болады деп ешкім ойлаған жоқ. Мұнай бағасы қайта өседі деп сенген болатын. Бірақ шын мәнінде бұл біздің экономикадағы келеңсіз жағдайды ашып көрсетті.

Осыдан кейін мұнай бағасының түскені де бір шетінен дұрыс болдыма деп ойлаймын. Себебі ұлттық компаниялар да болсын, Самұрық-Қазынадағы болсын  айлықтың жоғары болатынын білеміз. Мұнай бағасының төмендеуі жоғары жалақы алып отырғандардың жұмыс тиімділігі қандай екенін айқын көрсетті. Ол жақтағы көп адамдардың біліктілігінің төмен екенін көрсетті деп айта аламын. Ондағылардың көпшілігі «парашютпен түскен азаматтар».  Ал шын мәнінде жұмыс істейтін азаматтар 20% ғана. Міне, осындай айқын дүниелерді көрдік. Мұндай жағдайдан кейін үкімет білікті кадрларды тарта бастады. Мұны да белгілі бір дәрежеде оңтайлы көрсеткіш деуге болады.

– Мұнай туралы айтып жатырсыз. Өзіңіз білетіндей Қазақстан мұнай өндірісін шектеуге келісті. Біз бұдан не ұтамыз немесе ұтылатын тұсымыз бар ма?

– Ұтатын жеріміз... ОПЕК келісімінен кейін мұнай нарығында оң өзгерістер болды. Баға қайтадан жоғарылай бастады.  Мысалы АҚШ-тың энергетика министрлігі 2017 жылы мұнай бағасы 51 доллар шамасында болады деп болжаса, Дүниежүзілік банк 55 доллар, Goldman Sachs 45-50 доллар шамасында болады деп айтқан. Сонда барлығы 60-50 доллар  маңайында болып отыр. Ал біздің экономикамыз үшін 50 доллардан жоғары болса жаман болмайды. Мұнай секторы әлі де өмір сүреді. Бұл да белгілі бір дәрежеде экономика немесе бюджет тапшылығының орнын толтыруға көмектеседі.

– Алайда, кейбір экономистердің пікірінше, мұнай қоры да таусылатын күн туады. Қазақстанда мұнайды алмастыра алатын балама жолдар бар ма?

– Бізде Қазақстан экономикасының өсуі, ғажайыбы 2007 жылға дейін болды. Осы кездерде ЖІӨ 10%-ға дейінгі өсімге қол жеткізді. Мұның негізгі себебі мұнай бағасының жоғары болуы. Қазақстан экономикасының жоғарғы дәрежеде дамып келуіне, Ұлттық қорды құрып, оған қаражат аударуымызға осы мұнай бағасы себеп болды. Ал мұнай бағасы құлдырағанда үкімет те, халықта мұнай саласынан біртіндеп кету керектігін түсінді. Басқа салаларға үлкен күш салуымыз керек. Мұнай саласына әлемнің де қызығушылығы азая бастады. Яғни баламалы энергетикаға көшіп жатыр. Біз де біртіндеп шикізат секторынан кетуіміз керек. Енді осыған сәйкес Қазақстанның басты бағыты «2010-2020 жылдарға арналған үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы» болды.

Осы бағдарлама экономиканы әртараптандыруға бағытталады. Негізінде осы шикізат секторынан өтіп, бізде дайын өнімдерді өндіріп, экспорталатын тауарларды өндіру, энергосыйымды немесе еңбек сыйымдылығы мол өнімдерді өндіру мәселесін алға тартып отыр. Бұл бағдарлама егер толық күшіне еніп орындалып шығатын болса тамаша бағдарлама. Бірақ бірінші 5 жылдығы өтті. Оның қалай өткені туралы Әсет Исекешов министр болып тұрған кезде (бұрынғы Инвестициялар және даму министрі – ред.) есеп берді. «Жетістік сондай көп деп айта алмаймыз» деді. 5 жылда біз заңнама жағын жасадық. Жоспарлар болды. Бүкіл жобаларымыздың барлығы әлі алғашқы деңгейде. Мен жалпы мемлекетте осы бағдарламаларды жасаған, соған жауапты адамдар бағдарлама аяқталғанға дейін орнында отыру керек деп ойлаймын. Алайда қазір ол әкім болып кетті. Оның орнына Жеңіс Қасымбек келді. Бұл азаматта түк істемей жатыр деп айтуға болмайды. Қазіргі кезде логистика саласына акцент жасап жатыр. Батыс Қытай-Батыс Еуропа дәлізі ашылды. Осы жерде үлкен логистикалық хаб жасалады. Ұлы Жібек жолы идеясын қайта жаңғыртып, сауда-саттық жолында көп тауарлар өтеді, Еуропа мен Азияны байланыстырушы ел боламыз деген жоспарлар бар. Яғни осы салаға басым бағыт беруге болады.

Басты бағыттардың бірі ретінде туризм, экотуризм саласын атап өтуге болады. Осы салаларды дамытуымыз керек. Себебі экотуризм еуропалықтар үшін өте қызық. Егер дұрыс жарнама жасасақ, бұл салаларда біраз жетістіктер болады деп ойлаймын. Бұдан кейінгі негізгі сала ауыл шаруашылығы. Мұны айтып та, түсініп те келе жатырмыз. Бұл бізге гендік түрде сіңген шарушылық. Біз осы саланы дамытып, жеңіл өнеркәсіпке жол аша аламыз. Терілерді өңдеу арқылы аяқ киім өндірісін жандандыру. Бүгінгі таңда әрине ұят жағдай. Аяқ киім өндірісі 1%-ды ғана құрайды. Оның өзі әскерилерге арналған арнайы киімдер. 99%-ын шетелден сатып аламыз. Сондықтан осындай мәселелерді қолға алсақ деген ой.

– Мақсат Әбілахатұлы, жаңа Самұрық-Қазынадағы айлықтың жоғары болатынын айтып қалдыңыз. Осы тұрғыдан келген кезде басқа да экономистер квазимемлекеттік секторлардың Қазақстан үшін тиімсіз екенін айтады. Сіздің бұған көзқарасыңыз қандай?

– Бұл сұраққа екі жақты жауап беруге болады. Бір шетінен экономика заңдарына сүйенетін болсақ, Самұрық-Қазына малайзиялық үлгіде құрылған. Алайда Малайзиядағы үлкен корпорация шағын және орта кәсіпкерліктің басын қосты. Ал бізде ірі кәсіпорындардың басын қосты. Қарап тұрсақ әрбірі, Қазақстан теміржолы болсын, Қазақтелеком болсын өз саласында монополистер. Оларға біз еркін жол ашып берген сияқтымыз. Ал экономика заңдарына сәйкес, нарық қаншалықты монополияланған болса, ол жерде даму болмайды. Керісінше жеке секторды дамытып, бәсекелестікті арттыру керек еді. Себебі бір салада бәсекелес компаниялар көбейген сайын олардың қызмет көрсету сапасы артады. Экономика да тиісінше дами бастайды. Осы тұрғыдан келгенде квазимемлекеттік секторлардың минусын айтуға болды.  Соңғы мәліметтерге сүйенетін болсақ, Ұлттық қордың қаржысы осы секторға жұмсалып жатқаны белгілі. Ең үлкен қарыз да осы компаниялардың мойнында. Бір ғана «ҚазМұнайГаз» компаниясы өткен жылы 18 млрд доллар қарыз болған. Жыл соңында 12 млрд долларға дейін қысқартты. Осы тұрғыда «мұнай бағасы төмен кезде компания 6 млрд қарызын қалай қайтарды?» деген сұрақ туады. Әрине қайтара алмайды. Ал Ұлттық банк компанияның 10% акциясын сатып алып, Ұлттық қордың қаражатын сол жаққа аударған. Осыдан қызық жағдайлар орын алады. Қаржы реттеуші дейміз. Алайда ол мұнай саласында ойыншыға айналып отыр. Бұлай болмау керек қой. Банк өз қызметін атқару керек.  Әрине екінші жағы - ұлттық компания болғандықтан, ол жақта мыңдаған адам жұмыс істеп жатқандықтан мемлекет оған бейжай қарамайды. Егер банкрот болды деп жаба салатын болса қаншама адам жұмыссыз қалады. Сондықтан қарызды өтеу үшін мемлекет өзі араласып отыр. Бірақ мен осындай олқылықтар болмаса екен деймін.

– Ал егер компаниялар осындай қарыз бола тұрып, қызметін жалғастыра беретін болса одан не ұтамыз?

– Қайрат Келімбетов Самұрық-Қазынаны басқарып тұрған кезінде «бұл мемлекеттік маңызы бар компания, барлық активтерді өзіне жинап отыр. Сондықтан ұлттық компаниялар бір жерде тұрып реттелгені дұрыс» деген болатын. Бір шетінен бұл да дұрыс. Ал нарық заңдарына келетін болсақ олай болмау керек. Себебі біз бәсекелестік ортаны құру арқылы ғана экономиканы дамыта алатынымызды түсінуіміз керек. Сондықтан бірінші кезекте ірі компанияларға көмек көрсетпей, шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына үлес қосуымыз керек. Мемлекет соған акцент жасау керек деп ойлаймын. Осы жағдай реттелсе ғана бізде экономикалық өсім болады.

– Ал «Даму» қорынан қандай пайда бар? Бұл қор да шағын және орта кәсіпкерлікке көмек көрсету үшін құрылды ғой?

– Енді экономикалық, демократиялық, капиталистік әлемде ашық экономиканы құру үшін даму институттары құрылады. Бізде де сондай. Басқа жерде болған нәрсе бізде де болу керек. Яғни әлемдік стандарттарға сай бізде де даму институттарын құрамыз. Меніңше, бұл ұйымдар «осындай институттар бізде де бар» деп айту үшін құрылған сияқты. Бізде бір кездері Ұлттық инновациялық қор болды. Қазақстанның инвестициялық қоры бар, Қазақстанның даму банкі, «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры бар. Осының барлығы даму институттары.  Ал «олар тиімді жұмыс істеп жатыр ма?» деген екінші кезектегі сұрақ. Мысалы Ұлттық инновациялық қор өзінің тиіміз екенін көрсетті. Нәтижесінде қазір «Технологиялық даму жөніндегі ұлттық агенттік» АҚ құрылды. Мұның бәрі бір шетінен болғаны да дұрыс. Ал екінші шетінен нақты нәтиже болмаса, өндіріс саласы дамымаса не үшін құрдық деп ойлайсың. Шетелдік инвесторларға, жарнамада бізде осындай институттар бар деп ауыз толтырып айту үшін ғана құрған сияқтымыз. Мысалы біз қазір Қазақстан бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан шығып қалды. Осыған қатысты есепті оқып отырсақ бұл тізімнен шығып қалуымыздың басты себебі - Қазақстандағы инновациялық жобалар мен венчурлық қаржыландырудың аздығы. Венчурлық қаржыландыру ол ғылым мен өндірісті ұштастыру. Бір ғалым өзі өнертапқыш болып бір дүниені ойлап тапса, соған инвестор тауып сол идеяны жүзеге асырады. Нарықта нақты бір өнім пайда болады. Ол өнім бүкіл халықтың тұрмыс-тіршілігіне ыңғайлы болып әсер етсе тамаша инновациялық өнім болады да, бренд болып қалыптасады. Осылайша әлемге тарап кетеді.

Осыған орай, арнайы экономикалық аймақтар елімізде жер жерде құрылып жатыр. Оның экономикалық тиімділігі өте жоғары. Ол жақта компания ашсаңыз, салықтық жеңілдіктер болады. Мысалы, корпоративті табыс салығын төлемейсіз. Ол кәсіпкер үшін өте тиімді. Әрине, сол жерде кәсіпкерлікпен айналыссаңыз. Бірақ, өкінішке орай негізінен бұл жерде де жұмыс істеп жатқандар шетелдік компаниялар. Қызығын көріп жатқанда солар. Отандық компаниялар да бар, бірақ аз.

– Дегенмен осы жылы қосылған құн салығына қатысты біраз дау болды...

– Иә, биыл қосылған құн салығына қатысты дау болғаны рас. Осыған дейінгі заң бойынша кәсіпкерлер немесе заңды тұлғалардың табысы мысал ретінде 70 млн доллар айналымнан асатын болса ғана салық төлеуге міндетелетін немесе 30 000 айлық есептік көрсеткіш. Ал оған дейінгі табыс бойынша қосылған құн салығынан босатылатын.  Енді 2017 жылдан бастап оны 10 есеге дейін түсіреміз деп шешім қабылданды. Енді 7 млн тапсаңда қосылған құн салығын төлеуге міндеттелесің. Ал бұл үлкен шығындарға алып келеді. Қазір кішігірім кәсіп үшін де бухгалтер жалдайсың. Оған айлық төлейсің. Ал ондай кәсіп кімге керек. Оны жабу керек деген мәселелерге келеді. Қазіргі кезде көптеген компаниялардың жабылып қалғаны да содан.

2016 жылдың қаңтар-маусым айларында, өткен жылғы тура сол мерзіммен салыстырғанда ШОБ-тың өнім көлемі 4,2%-ға қысқараған, ал ШОБ субьектілер саны 6,3%-ға қысқараған. Себебі олар келесі жылы салық төлеуге міндеттелетінін түсінеді. Осыдан кейінде олар осындай қадамға барып отыр.

Алайда кейін Ұлттық экономика министрі өзінің сұхбатында мөлшердің бірден түспейтінін, 2020 жылға дейін кезең-кезеңмен түсірілетінін айтты. Дегенмендкәсіпкерлерге мұндай салмақ түспеу керек. Мысалы экономист Лаффер Артурдың  «Лаффер қисығы» деген заңдылығы бар. Сол кісі мемекетке түсіп отырған салықта шек болатынын айтады. Ал сол шекті күшейтемін десе кәсіпкерлік субъектілері азайып кетуі мүмкін. Оны күшейткеннен не пайда, егер түсім аз болатын болса. Сондықтан кәсіпкерлерге экономиканы жандандыруға мүмкіндік беруі керек. Қатты салық салмау керек деген мәселе туындайды.

– Яғни Бишімбаев бұл шешімнің қате екенін түсініп тұр?

– Түсініп те тұр. Бірақ мен осы шешімі міндетті деп ойлаймын. Біз мұны бірден қатты сынға алған болатынбыз. Кейін Дүниежүзілік банк мемлекетке қарыз бергені үшін қосылған құн салығының шегін түсіруді талап етіп отырғанын естідік. Осы жерде шарасыз жағдайға тап болып отырған сияқты. Бишімбаевты түсінуге болатын шығар. Амалдың жоғынан осындай қадамға бару керек. Неге? Өйткені біз қарызбыз. Ал қарызды талап етушілер мемлекет қолын бұрауға құқылы. Яғни әлемдік саясат та орындалу керек. Сондықтан мемлекет қарыз алмау керек. Қарыз алынса, ол қаражат бюджет тапшылығын жою үшін емес  өндірістік экономиканы дамытуға жұмсалу керек.

– Ал мемлекет сол қарызды қайтарудың алғышарттарын қарастырып жатыр ма? Қарызымыз 154 млрд доллардан асады...

– Иә, 154 млрд. Оның 81 млрд доллары фирмалардың қарызы. Оған мемлекет жауап бермейді. Ресми деректер бойынша үкімет жауап беретін қарыздың көлемі 33 млрд долларды құрайды. Көпшілігі «Ұлттық қорда 64 млрд доллар жатыр, мемлекеттің қарызды қайтаруға қауқары жетеді» дегенді айтады. Дегенмен сол қарызды алу бар оған жауап беру бар. Үкімет мұндай қарыздардың көлемін көбейтпеу керек. Жеке компаниялар ештеме емес. Ал квазимемлекеттік компаниялар қарызының көбеюіне жол бермегеніміз жөн. Олар үшін неге қарыз аламыз? деген сұрақ туындайды. Оданда сол компаниялар жабылу керек немесе мықты менеджмент керек.

– Қазіргі экономика министрінің қызметін қалай бағалайсыз? Себебі соңғы кезде экономика министрінің жұмысына көңілі толмайтындар көбейген сияқты...

– Шыны керек бұл мәселе оның соңғы уақытта ұсынған 2025 жылға дейінгі бағдарламасына қатысты туындап отыр. Осыған қатысты үлкен дау болды, пікірталас тудырды. Меніңше де, 2025 жылға дейін бағдарлама жасаудың қажеті қанша? Одан гөрі осыған дейінгі индустриялық бағдарламаларымыздың есебін дұрыстап, соны орындауды қамтамасыз еткеніміз әлдеқайда жоғары емес пе деген мәселелер туындайды. Дағдарысқа қарсы «Нұрлы жол», «100 нақты қадам» бағдарламалары тұрғанда, оларды жүзеге асырып, нақты нәтиже алмай тұрып, 2025 жылға арнап тағы бір бағдарлама қабылдау қаншалықты орынды? Бұдан бөлек, бағана айтып кеткендей салық саясатына қатысты, қосылған құн салығына қатысты, оның межесін түсіреміз дегенге кемшіліктер болды. Кәсіпкерлікті тұншықтырмай, оларға мүмкіндік беруіміз керек, төмен пайыздық мөлшерлемемен несие беруді қамтамасыз ету керек. Себебі экономиканы дамытудың негізгі күретамыры –  кәсіпкерлік. Мемлекет оны түсіну қажет.

– 2017 жылдан қандай өзгерістер күтесіз?

– Енді болжам жасауда ең біріншіден ел экономикасына қатты әсерін тигізетін саладан бастағым келеді. Ол әрине Қазақстан экономикасының ғажайыбы - мұнай саласы және оның әлемдегі бағасы. Бағана мен әлемдік ұйымдардың жақсы болжамдарын айтып кеттім. Алайда бұл болжамдарға қарамастан, мұнай бағасы нарықтың толып кетуінен, дамушы нарықтардағы сұраныстың төмендеуінен, баламалы энергетиканың дамуынан қайта арзандап кетуі мүмкін екенін жоққа шығармаймын. Ал егер 2017 жылы мұнай баррелінің бағасы 50-60 доллардың төңірегінде болса ол Қазақтанның ЖІӨ-нің кемінде 2 %-ға өсімін қамтамасыз ететін болады. Себебі Қашаған кен орнының ашылуы басты фактор болып табылады.

Сондай-ақ, еліміздің экономикасына АҚШ  ФРЖ-ның  пайыздық мөлшерлемесін көтеруі кері әсерін тигізетіні анық. 14 желтоқсанда ФРЖ 0,5 %-дан 0,75 %-ға көтерген болатын. Бұл айтарлықтай үлкен шама емес. Одан біздің экономикаға әсер болады деп айту қиын. Дегенмен ол 2017 жылы тағы 3 мәрте кезең-кезеңімен өсетін болса ел экономикасы тағы бір қиын жағдайға ұшырайды. Әрі қарай келесі девальвацияның да ауылы алыс болмайтыны анық.

Екі дағдарыстың арасындағы кезеңді экономикалық цикл дейміз. Экономиканың дамуы циклдық болғандықтан көп ұзамай жанданудың болатыны, кейінірек экономикалық өсімнің болатыны анық. Аурусыз денсаулықтың қадірін білмейтініміз сияқты, дағдарыссыз экономикалық өсімнің қадірін білмейміз. Дегенмен дағдарыс уақыты үлкен ізденіс уақыты, қазір үкімет те, ғалымдар да, бизнес те үлкен ізденісте. Ал ол өз ретінде жаңа экономикалық өсімге алып келетіні сөзсіз.

– Сұхбатыңызға рахмет!