Бүгінде адамның ойын жаулап, әр жақтан баурап әкететін жарнамалық әдістердің түрі сан алуан. Олар қоғамда максималды қолданылып жатыр. Алайда aқшaның кіріс-шығысын үнемі бақылып, баланста ұcтаған жөн. Осы орайда қаржы ұстаудың тексерілген тиiмдi әдеттерін пайдаланған абзал.

Әлемге танымал қaржы сарапшысы Brоwn Аmbіtiоn Мэнди Вyдpaфф-Сaнтoс ақша ұстаудың әдеттерін жақсы қалыптастырған азамат ретінде танымал. Ол өзінің инвестициялық және зейнетақы шоттары мен кірістерін сауатты пайдалану арқылы 700 мың дoллар қаражатты алты жылда 1 миллион долларға дейін ұлғайтуды жоспарлауда. Ендеше солардың ішіндегі ең пайдалы әдеттерді қарастырайық.

• Барыңды шашпай, аз-аздан жинаққа салу

Адам баласы өз алдына биік мақсаттар қоюы керек. Мәселен, белгілі бір уақытта үйлену, баспаналы болу, көлік алу. Кейде осы тәріздес мақсаттарға жақын арада жету қиын секілді көрінеді. Әсіресе табыс аз болып, оны көбейту керек болған жағдайларда. Алайда мақсат жолында сауатты іс-әрекет істеп оған жетуге болады. Ол үшін үлкен мақсатты кішігірiм мақсаттарғa бөлу керек.

Мәселен, жинаққа бірден үлкен соммадағы ақша салу қажет емес. Бастапқыда аз-аздан толтырып, қосымша табыс жолын қарастырған кезде мөлшерді ақырындап арттырған дұрыс. Сондай-ақ қосымша бонустар, төлемдер, сыйақылардың 10%-ын аударып отырған жөн. Одан көп болса тіпті керемет.

Бұл қалай жұмыс істейді? Осы жүйе арқылы адам өзін қаржылай сауатты болуға тәрбиелеп, ақшалай қауіпсіздігін қалыптастырады. Өмірде түрлі жағдайлар орын алады. Сондай уақыттарда жоғарыда айтылған резервтік қор көмекке келeді. Онда кем дегенде 6-9 ресми жалақы мөлшеріндегі сомма болуы қажет. 

Қаржылай сауатты тұлға жастық кезінен бастап қартығын ойлайды. Жарқын болашақ үшін күн сайын, ай сайын және жыл сайын қанша ақша жинауға дайын екеніңізді анықтап алған дұрыс. Тездетіп аз мөлшердегі ақшаны жинау арқылы да, жақсы нәтижеге жетуге болады.

• Қарыз алудан басту және кредиттік жауапкершілікті көбейту

Ақша табудың қосымша жолдарын және ол үшін қолдан келер өзге қандай қызмет ұсына алатындығыңызды қарастырыңыз. Ақша жетпей жатқан жағдайларда жеңілдіктер мен бонустары бар арзан сатылымдарды іздеп, қиындықтан шығудың өзге жолдарын іздеп үйрену керек.

Адамдардың басым көпшілігі тауарды бөліп төлеу немесе кредит арқылы дәл қазір алғысы келеді. Алайда сауатты тұрғыдан оны кішкене уақыт күте тұрып, қаржы жинақтап, тауарды үстемесіз өз бағасына алған дұрыс.   

Кредитті тек уақыт өте қымбаттай беретін мүлік немесе кәсіп үшін рәсімдеген тиімді. Сонда сіз ұтылмайсыз және тәуекеліңіз өзін ақтайтыны анық.

Ал тұтынушылық бағыттағы несиелер табыс әкелетін заттарға арналмаған. Оған негізінен киім-кешек, күнделікті өмірде қолданатын тұрмыстық техника, саяхат және өзге нәрселерді рәсімдейді. Бұл жерде аталған бағыттағы несиелердің пайызы жоғары екенін ескерген жөн. Сондай-ақ банктер немесе микpoқaржы ұйымдары беретін несеилерге мүмкіндік болса жоламаған абзал. Себебі адам бір жаман үйренсе, одан шығуы қиын болуы мүмкін. Қоғамда кредиттің құрсауынан шыға алмай жүрген адамдардың аз емес екенін ойлаңыз.

• Ақшаны белігілі бір мақсатқа жинау

Белігілі бір мақсатқа жетуде спортшылардан үлгі алыңыз. Ақша жинауды жоспарлаған кезде нақты мақсат қойып үйреніңіз. Қанша жинау керек? Қанша уақытта жинау керек? Не үшін жинау керек? Осы тәріздес сұрақтардың жауабына негізделіп қажетті қаражат жинау мүмкіндігі әлдеқайда жоғары екенін біліңіз.

Қазір ақшаны белгілі бір мақсатта жинауға арналған түрлі конверттер бар. Олардың сыртында: телефонға, сыйлықтарға, демалуға, білім алуға деген секілді әртүрлі жазбалар бар. Ондай конверттерге қарағанда, банкте әртүрлі мақсаттарға арнап бірнеше депозит ашқан дұрыс. Осы арқылы ақшаңыздың үстіне сыйақы түсіп отырады әрі сенімді жерде болады. Бұл стратегиялық тұрғыда жақсы нәтижеге жетуге көмектеседі.

• Активтерді әртараптандыру

Ақшаны әрдайым әртараптандыру қаржы жинаудағы пайдалы әдеттердің бірі. Ол теңгерімді анықтауға көмектеседі. Қолыңыздағы барлық ақшаны бір банкке, бір салым бойынша жинамаңыз. Оның орнына қаржыны әртүрлі валютада және әртүрлі банкте жинақтаған абзал. Сондай-ақ «Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры» кепілдік беретін сомма мөлшерінде депозит ашыңыз: ұлттық вaлютaдaғы депoзиттep бойынша 10 миллион теңгеге дейін, шетел валютасы бойынша 5 миллион теңгеге дейін, ал жинақ депозиттер бойынша 20 миллион теңгеге дейін.

Сондай-ақ ақшаны бағалы қағаздар, облигациялар мен криптовалюталарға салу арқылы да әртараптандыруға болатынын, ол үшін тек тәуекел ету керек екенін біліңіз.

• Үнемдеу қағидаларын күнделікті өмірде де қолданыңыз

Күнделікті тұрмыста үнемдеп үйреніңіз. Мәселен, жақын жерге таксидің орнына қоғамдық көлікті қоданыңыз немесе жаяу жүріңіз. Түскі асқа тамақты сатып алмай, үйден апарыңыз. Бұл нәрселердің шығынды азайтуда ғана емес, денсаулыққа да пайдасы бар.

Үлкен мақсатқа тездетіп жету үшін ақша үнемдеп, тауарды лезде емес асықпай  сатып алуды үйренсеңіз, онда ол сіздің қаржылай сауатыңыз артқанының белгісі. Эмоционалды импульстерге тәуeлді бoлмаңыз, айналадағы үйілген маркетологтардың жарнамасына алданбаңыз. Өмірде үлкен жетістіктерге жеткен адамдардың бастапқы әрекеттерін зерттеңіз.

Мәселен, әлемдегі алпауыт Apple компаниясын негізін қалаушы Стив Джобс әрдайым қарапайым киінген. Сол секілді Facebook негізін қалаушы және Meta компаниясының басшысы Марк Цукерберг те әрдайым бір түсті джинсы мен футболкалар ғана киеді. Бұл қатарға көптеген атақты футболшылар мен Голливуд актерларын да жатқызса болады. Брендсіз де әдемі киінуге, соңғы үлгідегі телефонсыз да қатардан қалмауға болатынын ұмытпаңыз.

Алайда барлық нәрсеге шектеу қоюға болмайды. Егер өзіңізді үнемдеу үшін тым шектеп тастасаңыз, ішкі тыйымдардың бұзылу қаупі жоғары. Үлкен соммадағы шығындар осылай туындайды. Сол себепті кейде өз қалауыңыздағыны алыңыз. Әрдайым шығын мен шектеу арасындағы тепе-теңдікті сақтауды ұмытпаңыз.

• Позитивті ойлау және пассивті кіріске иелік ету

Мамандардың айтуынша, кез келген экономикалық дағдарыс уақытша. Сол себепті уайымға салынбай, қаржылай қиындықты жеңудің жолдарын іздеу керек.

Қаржы сауатты адамның пайдалы әдеттерінің бірі – пассивті кіріс жолын табу. Ол дегеніміз жұмыс істеу қабілетінсіз-ақ өздігінінен түсіп отыратын қаржы. Оған әртүрлі ақша құралдарына инвестиция жасауды жатқызса болады. Егер қолданылуы жоспарланбаған қаржы болса, онда оны бірден құртып тастаудың қажеті жоқ. Оны ары қарай көбейтудің жолдарын қарастырып, ақшаны дұрыс бағыттау керек. Бұған құмар ойындар жатпайтынын жадыңызда ұстаңыз.

Мәселен, қаражатты дивидендтер төлейтін ұйымдардың бағалы қағаздарына салуға болады. Одан бөлек өмірді сақтандыру полисін сатып алуға болады. Сол арқылы сақтардыру жағдайы туындағанданда есепшотыңыз қорғалып, баланы оқыту, үйлену тойын жасау және өзге де басқа мақсаттарға белгілі  бір мөлшерде қаражат жинап қоюға мүмкіндік ұсынады. Сондай-ақ пассивті табысқа қымбат тастарға ивестициялар салуды, жылжымайтын мүлік пен автокөлікті және тағы басқа мүліктерді жалға беруді жатқызса болады.

Сонымен қатар ең пайдалы инвестиция – білімге құйылған қаржы. Ол арқылы болашақта орасан пайда әкелетін қабілеттеріңізді дамытасыз.

• Қаржылық ревизияны тұрақты жүргізу 

Ақшаның қайда жұмсалып жатқанынан хабарсыз болу, қаржылық жоспарды құруға кедергі жасайды. Шығыстарды бақылауда ұстау – қаржылай сауатты болудың алғышарттарының бірі.

Сол себепті кемінде айына бір рет кірісіңіз пен шығысыңыз туралы өзіңізге есеп беріңіз, aктивepiңiз бен пассивтеріңізге талдау жүргізіңіз. Ол үшін чектерді сақтап жүрген абзал. Сондай-ақ телефон қосымшаларын пайдалансаңыз болады. Соларды қорытындалай келе алдағы айға қаржы жоспарын құрыңыз немесе жоспар құрылып қойған болса, оған түзетулер енгізіңіз.

Осындай ревизияны дағдыға айналдырсаңыз жарты жылдан кейін қаржылай талдауды үйреніп, қаржы жоспарыңызды ұтымдырақ құратын боласыз.

Осындай қаржылай әдеттерді күнделікті өмір салтына бірден енгізу қиын болуы мүмкін, сондықтан біртіндеп, рет-ретімен енгізіңіз. Ең бірінші өзіңіз үшін ең оңай әрі ең тиімді әдетті таңдап, оңтайлығын байқаған соң келесі әдеттерді қосыңыз.